M. M. Musayev

299 

 

Çiskin 

O, dirsәkliyi sürtülmüş kreslonu pәncәrәnin qabağına çәkdi. Qalın yun şalı 

kәmәr yerinә qәdәr dartıb, dizlәrini möhkәm bürüdü. Otağa qaranlıq çöksә dә, işığı 

yandırmadı.  Gözünü  pәncәrәyә  zillәdi.  Pәncәrәnin  nәfәsliyi  açıq  idi.  Çisәlәyirdi. 

Küçә    ilә  şütüyüb  gedәn  maşınların  tәkәrlәri  şırıldayırdı.  Arxa  tәrәfdәki  qırmızı 

işıqlar  yaş  yollarda  közәrirdi.  Sәkilәrin  yaxası  boyu  cәrgәlәnәn  ağacların 

yarpaqlarını  narın  damlalar  döyәclәyirdi.  Onların  yeknәsәk  tappıltısı  qarşıdakı 

bağçanın xәzәl xışıltılarına qarışıb otağa dolurdu. İçәrini nәm yarpaqların rütubәti 

bürüyürdü (İ. Şıxlı) 

İ.  Şıxlının  “Çiskin”  hekayәsinin  mәtninin  bütününә  dair  verilәn  aşağıdakı 

suallara cavab verin: 

Suallar:  1.  Sözügedәn  hekayә  “Çiskin”  adı  ilә  adlandırılır.  “Çisәlәyirdi” 

feli mübtәdasız, zәrfliksiz vә digәr cümlә komponentlәri olmadan sadәcә xәbәrdәn 

ibarәt  bir  cümlә  üzvü  olaraq  hekayә  mәtnindә  iki  dәfә  işlәnilir.  Sözügedәn 

birvariantlı  feil  vә  “Yağış  yenә  çisәlәyirdi,  Yağış  çisәlәyirdi”cümlәlәri  vә  “çisәk, 

çiskin,  çiskinli  hava//havada,  çiskinli  yağış”sözlәri  vә  birlәşmәlәri  hekayәnin 

mәtnindә hansı mәtnqurucu dil-danışıq vasitәlәri olaraq işlәnilir?  

2.  Sözügedәn  hekayәdә  konkret  tәbiәt  hadisәsinin  gerçәklәşmәsi  sözlәrin, 

müxtәlif  fonetik,  qrammatik-sintaktik  vә  frazeoloji  vasitәlәrin  uyğun  bir  әdәbi-

bәdii kontekstә mәtnlәşmәsilә ifadә edilir. Bununla da yazıçı tәrәfindәn orijinal bir 

konseptual  kontekst  yaradılır.  Sözügedәn  kontekstin  hekayәnin  qәhrәmanı  “qoca 

professor”un ruhi vәziyyәti ilә әlaqәlәrinin bәdii-linqvistik hәlli mәtnlәşmәdә necә 

yerinә yetirilmişdir? 

II.  Orxan  Fikrәtoğlunun  “Sәhәr”  hekayәsini  tapıb  oxuyun.  Hәmin 

hekayәnin  mәtnini  әdәbi-linqvistik  baxımdan  tәhlil  edin  vә  hekayәdәn  verilmiş 

aşağıdakı  mәtni  mikromәtnlәrә  ayırın.  Onların  komponentlәrini  vә  aralarındakı 

mәtnqurucu  öngöndәrimlilik,  altgöndәrimlilik  vә  eşgöndәrimlilik  linqvistik 

әlaqәlәrinin 

hansı 

sözlәrә 

vә 

qrammatik-sintaktik 

vasitәlәrә 

әsasәn 

müәyyәnlәşdirildiyini göstәrin.                                                               

 

Mәtn 

Üçüncü  mәnzilin  kök  kişisi  eyvanda  idman  elәyir.  İki  әlini  boynuna 

dayayıb, nәfәsini udur. İçәridәn arvadının yoğun, xırıltılı sәsi eşidilir: “Bu gün dә 

soyuq suynan çimsәn, ölәcәksәn daha, bәsdi yoq çıxartdın”,  – deyir arvad. – “Heç 

yoq  köpәkoğlu  belә  oyun  çıxartmır!”  Sözlәr  kişiyә  çatmır.  İndi  dә  başını  yerә 

---

300 

 

qoyub,  ayaqlarını  göyә  qaldırır.  Binanın  arxasından  keçәn  torpaq  yoldan  maşın 

uğultusu  eşidilir.  Sәs  gecәnin  içindәn  sәhәrә  qәdәr dartılır.  Bir-iki  eyvanın qapısı 

açılır. Yuxulu gözlәr hәyәtә baxır. Siqnal sәsi. Bir dәstә ağ çöl göyәrçini özlәrini 

göyә vurur. İkisi lap dәrin uçur. İyirminci mәnzildә  yaşayan kişi maşının şüşәsini 

qurulaya-qurulaya  quşların  dalınca  baxır.  Qara  it  gecәni  qovub,  indi  dә  quşlara 

hürür.  Çiyinlәrindә  ağır  çanta  bir  dәstә  uşaq  mәktbә  gedir.  Eyvandan  analarının 

gözlәri  vә  sözlәri  eşidilir.  Uşaqlar  analarının  sәslәrindәn  tutub  mәktәbә  gedir.  İri 

ombalı,  sürmә  gözlü,  gәl-gәl  sinәli  kirayәnişin  qız  gәl-gәl  deyә-deyә  dәrsә  gedir. 

Hәyәtin bütün yeniyetmәlәrini kişi eylәyәn bu qızın ayaqları dәyәn yerә  min göz 

dәyir.  Süpürgәçi  arvad  gözlәrini  içinә  tutub  süpürgәsinә  söykәnir.  Fikrә  gedir. 

Cavan  ölmüş  әrinin  iri  әllәrini  gözünün  qabağına  gәtirir.  İçindәn  bir  istilik  axır, 

boğazı  qәhәrlәnir.  Süpürgәsini  hirslә  yerә  çırpır.  Toz  qalxır.  Sәrçәlәr  uçuşur.  İri, 

qara it hürür…( O. Fikrәtoğlu) 

 

 Әdәbiyyat 

Абдуллаев К. М. 1983, Проблемы синтаксиса простого предложения в 

азербайджанском языке. Бакы, Елм. 

Abdullayev K. M. 1999, Azәrbaycan dili sintakasisinin nәzәri problemlәri, 

Ali mәktәblәr üçün dәrs vәsaiti, “Maarif” Nәşriyyatı, Bakı, 279 s. 

Abdulla K. M. 2010, Dilçiliyә sәyahәt. Dilçi olmayanlar üçün dilçilik, Bakı: 

Mütәrcim, 196 s. 

Abdullayev  K.  M.,  Mәmmәdov  A.  Y.,  Musayev  M.  M.,  Üstünova  K. 

Novruzova N. S., Hüseynov Ş. Q., Rzayeva G. N., Hacıyeva K. B., Ziyadova L. V., 

Fәtәliyeva S. Q., Nağıyeva G. Q., Mәhәrrәmova G. A., Zeynalova Ş. T., Sәlimova 

F. Q., Mәhәrrәmova V. H. 3012, Azәrbaycan dilindә mürәkkәb sintaktik bütövlәr, 

(Dәrs  vәsaiti),  Azәrbaycan  Respublikası  Tәhsil  Nazirliyi,  Bakı  Slavyan 

Universiteti, Bakı, 605 s.  

Axмaтoв  И.  Х.  1983,  Структурно-семантические  модели  простого 

предложения  в  современном  карачаево-балкарском  языке  (осовные  вопросы 

теории), Нальчик: Изд-во “Эльбрус”, 355 s. 

Aktaş Ş. 2000,  Şiir Tahlili. Teori ve uygulama, Akçağ Yayınları, 280 s. 

Агеев В. 2004, Семиотика, Весь Мир,  Москва.  

Амиров Р. С. 1970, Способы актуального членения в казахском языке. 

–Советская Тюркология, № 6, с. 4-38. 

Бeрдaлиeв  А.  1989,  Семантико-сигнификативная  парадигматика  и 

синтагматические  отношения  в  конструкциях  сложноподчиненного 

предложения узбекского литературного языка. АДД. Ташкент, 51 с. 

Berge, Vardar 1989, Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Ankara, 295 s. 

Бондарко  А.  В.  1984,  Функциональная  грамматика, 

Л:  “Наука”, 

Лeнингрaдское отделение. 

---