M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yaxın vә әn yaxın qohum türk dillәri vә ya Avrasiya türkcәlәri”
- 4.1.1.2. Müasir türk әdәbi dillәri vә xәritәsi
- A. Tarixi sәciyyәli etnik yerlәşim yerlәri vә nüfus sayımları ilә 1. Әn yaxın qohum türk әdәbi dillәri vә dialektlәri
- 1.1.1.2. Azәrbaycan dili vә ya türkcәsi
- 1.1.1.3. Türkmәn dili vә ya türkcәsi
- 1.1.1.4. Qaqauz dili vә ya türkcәsi
- 1.1.1.5. Salar dili vә ya türkcәsi
33
Belә bir linqvistik kontekstdә saha//yakut vә çuvaş dillәri xaricindәki türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin oğuz, karluq, qıpçaq, qırğız-yenisey vә ya xakas yaxın qohum dil qruplarından ibarәt olan bir tәsniflәndirilmәsi ortaya çıxır. Bu tәsniflәndirmә ilә türkoloji dilçiliyә “Yaxın vә әn yaxın qohum türk dillәri vә ya Avrasiya türkcәlәri” qavramlaşdırması gәtirilir. Burada bütövlükdә saha//yakut, çuvaş vә türk әdәbi dillәri vә dialektlәri bir-biri ilә qohum dillәr; oğuz, karluq, qıpçaq, qırğız-yenisey vә ya xakas dil qrupları isә bir-biri ilә yaxın qrup qohum dillәr olaraq tәsniflәndirilir. Oğuz, karluq, qıpçaq, qırğız-yenisey vә ya xakas dil qruplarında ayrı- ayrılıqda yer tutan dillәr isә bir-biri ilә әn yaxın qohum dillәr sәviyyәlәrindә tәsniflәndirilir. Mәsәlәn, oğuz qrupunda yer tutan Azәrbaycan, Türkiyә, türkmәn vә qaqauz türkcәlәri bir-biri ilә әn yaxın qohum olan türk әdәbi vә ya danışıq dillәridir. Belә bir tәsniflәndirmә türk әdәbi dillәri vә dil-danışıq şәkillәrinin müqayisәli- tutuşdurmalı tәsvirinin aparılmasına, funksional qrammatikasının hazırlanmasına çox geniş imkan yarada bilәr vә sözügedәn dillәrin qonşu qohum, yaxın qohum vә әn yaxın qohum dillәrlә koqnitiv-konseptual yöntәmlәrlә öyrәnilmәsinә dә yol açar. Belә ki, türk-slavyan dillәri “Türkslavistik düşüncәsi” (Сулейманов: 2002: 31) әsasında Avrasiya coğrafiyasının iki böyük dil-etnik vә mәdәniyyәt-yayılma çoxluğunun dәrk olunması ilә bilinmәkdәdir. Belә bir halda sözügedәn dillәrin yeni tәrtib edilәcәk bir tәrcümә-çeviri vә ya әdәbi mәtn uyğunlaşdırması vә yaxın vә әn yaxın qohum dillәr sәciyyәli vә dil tәminatlı avtomatik e-proqramla öyrәnilә bilәcәyi müşahidә olunmaqdadır. Bu, bir Avrasiya gerçәkliyidir, bütünlüyüdür vә buna görә dә türk dillәri, dialektlәri vә ya lәhcәlәri adlandırması ilә bәrabәr, yeni bir Avrasiya türkcәlәri adlandırma-qavramlaşdırmasının gündәmә gәtirilmәsi dә yerinә düşәr. Belәliklә, türk dillәri vә ya danışılan müasir Avrasiya türkcәlәrinin, tarixi әdәbi dil=etnik-etnoloji vә etnoqrafik vә müasir sosiolinqvistik=dialekt-şivә ve koyne (eyni danışıq sәviyyәsi) özәlliklәri seçilir. Onlar türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr aparılmış olan uyğun elmi- praktik araşdırmalara vә işlәrә görә sinkretik, paradiqmatik vә sintaqmatik olaraq dәyәrlәndirilir. Vә yenidәn çәkilәn bir dil xәritәsilә türk dillәri vә ya müasir Avrasiya türkcәlәri aşağıdakı şәkildә uyğun bir açıqlanma ilә tәsniflәndirilir.
Türklük fenomeni, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, bu gün artıq Avrasiya vә dünya coğrafiyasında Anadolu-Rumeli, Azәrbaycan, türkmәn, qazax, qırğız, özbәk, qaraqalpaq, uyğur,
34
tatar, başqırd, çuvaş, yakut, tuva, karaim, qaqauz, qaraçay-balkar, qumuq, noqay, altay, salar, xakas milli-mәdәni kimliklәri ilә sözün dar mәnasında etnik, geniş mәnasında isә ümumi bir dil- mәdәniyyәt müәyyәnliyi zәminindә öyrәnilir. Ümumtürk mәdәniyyәti qavramını әnәnәvi vә yeni dinlәr vә inanclar, hәyat tәrzlәri vә davranış şәkillәri, әdәbiyyat vә musiqi növlәri formalaşdırır. Bütün bunlar isә әdәbi dillәr vә dialektlәrdәn ibarәt olan ümumtürk dili ilә dәrk olunur. Bununla bәrabәr, türkdilli xalqların Avrasiyada vә dünyanın digәr bölgәlәrindәki miqrasiya xarakterli nüfus yerlәşimlәri, müstәqil vә muxtar respublikaları, milli-mәdәni muxtariyyat vә vilayәt sәciyyәli avtonom tәşәkküllәri “Türklük fenomeni” şüurunun coğrafi-demoqrafik vә milli-siyasi göstәricilәri kimi sәciyyәlәndirilir. Ümumtürk dilinin “Dil xәritәsi” dil daşıyıcılarının әdәbi dil- lәri vә dialektlәrinin ana dili kimi birinci, ikinci vә sosiolinqvistik xarakterli işlәnilmә şәrtlәri, tәdris vә tәlim özәlliklәrinә görә konseptual olaraq yenidәn tәrtib olunur. Ümumtürk dili Ural-Altay dillәri içәrisindә çuvaş vә yakut dillәri ilә bәrabәr, qohum әdәbi dillәr vә dialektlәr qrupu kimi tәsniflәndirilir. Çünki bәzi türk dillәri günümüzdә ümumxalq danışıq dili vә ya dialektlәr sәviyyәsindә mövcuddur. Bunların bir qismi ya әdәbi dil özәlliyini itirmiş, bәzilәrinin isә indiyә qәdәr heç belә bir statusu olmamışdır. Bu böyük dilin etnik-coğrafi yerlәşimi, yazılan vә danışılan ümumxalq dillәri kimi sosiolinqvistik sәciyyәli yayılımı vә ehtiva etdiyi müәyyәn dil-danışıq fәrqliliklәrinә görә әn yaxın qohum olan türk әdәbi dillәri vә dialekt- lәri kimi adlandırlması, bizcә, daha düzgündür. Bunların әdәbi vә danışıq dillәri kimi hәm tarixi sәciyyәli etnik-mәdәni müәyyәnlik, hәm dә Avropa, Asiya, Amerika, Afrika vә Avstraliyadakı sosiolinqvistik xarakterli dil yayılma-işlәnilmә dairәsinә görә xәritәsi isә aşağıdakı şәkildә tәrtib olunur.
35
T ü rk d illәr i xәr itә si 36
A. Tarixi sәciyyәli etnik yerlәşim yerlәri vә nüfus sayımları ilә 1. Әn yaxın qohum türk әdәbi dillәri vә dialektlәri 1.1. Oğuz-karluq-qıpçaq dil-dialekt sistemlәri vә danışılan müasir türk dillәri 1.1.1. Oğuz qrupu 1.1.1.1. Türkcә, türk dili vә ya Türkiyә türkcәsi Türkiyә Cümhuriyyәtinin dövlәt dili vә 72 milyondan çox nüfusun ana dilidir. Türkiyәdә vә dünyanın bir çox ölkәsindә xarici dil kimi öyrәdilir, ikidilli vә çoxdilli ortamlarda birinci, ikinci vә ya üçüncü dil sәviyyәlәrindә işlәdilir. İstәr dil daşıyıcılarının sayına, istәrsә dә Avrasiya coğrafiyasında vә bütün dünyada dil-işlәnilmә yayılımına görә әn böyük türk dilidir.
Federasiyasında, İranda vә s. işlәnilir. Bu dildә tәxminәn 50 milyondan çox insan danışır. Ana dili, birinci, ikinci vә xarici dil kimi işlәdilir. İstәr dil daşıyıcılarının sayına, istәrsә dә Avrasiya coğrafiyasında vә bütün dünyada dil-işlәnilmә yayılımına görә Türkiyә türkcәsindәn sonra yayğın olan ikinci böyük türk dilidir.
Qazaxıstanda, Rusiya Federasiyasında, İranda vә Әfqanıstanda danışılır. Tәxminәn 6 milyon insan türkmәn dilini ana dili kimi işlәdir.
Kaqaul bölgәlәrindә, Ukraynanın Odessa vilayәtindә, Qazaxıstanda, Özbәkistanda işlәdilir. Sovet İttifaqında әhalinin 1989-ci ildәki siyahıya alınmasına görә 198 min nәfәr adam qaqauz dilindә danışmışdır. Bunların 87,5 %-i qaqauz dilini ana dili hesab etmişdir. Aradan keçәn vaxt içәrisindә sözügedәn rәqәm çox dәyişmişdir. Bu gün keçmiş SSRİ-nin torpaqlarında 250 min, Bolqarıstanda vә Yunanıstanda isә 20 minә qәdәr qaqauz yaşayır. Qaqauz türkcәsi rumın vә rus dillәri ilә bәrabәr, Moldovada yerlәşәn Qaqauziya vә ya Qaqauz yeri Muxtar Respulikasının rәsmi dillәrindәn bir kimi işlәdilir (tr.wikipedia.org/wiki/Gagavuzya). 1.1.1.5. Salar dili vә ya türkcәsi Çin Respublikasının Sinhay bölgәsindә işlәnilir. Әhalinin 1973-cü il siyahıya alınmasına görә 40 min adamın, 2000-ci ildә aparılan siyahıya alınmaya görә isә 104. 500 nәfәrin salar dilini danışıq dili sәviyyәsindә ana dili kimi danışdığı mәlum olmuşdur (http://tr.wikipedia.org/wiki/Salarlar). Sözügedәn dil әdәbi dil sәviyyәsinә malik olmadığından ümumtürk dilinin bir dialekti olaraq da sәciyyәlәndirilә bilәr.
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|