M. M. Musayev

400 

 

Türkçe-Kırgızca  Sözlük  (2005),  Hazırlayan:  Gülzura  Cumakunova,  Kırgızıstan-Türkiye 

Manas Üniversitesi Yayınlar, Bişkek. 

Türkçe Sözlük 1998, 1, A – J, 9. Baskı, 2. K – Z, Türk Dil Kurumu, Ankara. 

Türkçe Sözlük 2005, 10. Baskı, Türk Dil Kurumu, Ankara. 

YÖRÜK S, YÖRÜK Y. 1997, Açıklamalı Deyimler Sözlüğü, İstanbul, 221 s. 

YURTBAŞI M. 1996,  

Örnekleriyle  Deyimler  Sözlüğü,  Türkçenin  zenginliğini  ve 

yaratıcılığını kanıtlayan 25.000 deyim, 30. 000 örnek cümle, binlerce resim, İstanbul, 521 s. 

YÜZBAŞIOĞLU  N,  YÜZBAŞIOĞLU  M.  1990,  Deyimler  Sözlüğü,  İstanbul,  346  s.” 

(Musaoğlu 2010:185-207).  

 

 

 

 

 

 

3.3. TӘCRÜBӘ-ӘLAVӘ 

Türkiye Türkçesinde ve Azerbaycan Türkçesinde Biçimce Aynı, Anlamca 

Farklılıkları Bulunan Ortak Sözcükler (Yalancı Eşdeğerler) 

Sözlüğünün Düzenlenme İlkeleri 

 

“Eşzamanlı Aktarmalı-Açıklamalı Türkiye Türkçesi-Azerbaycan Türkçesi Sözlüğünün 

düzenlenmesi,  Türkçenin  (Türkiye  Türkçesinin  ve  Azerbaycan  Türkçesinin)  hem  eğitimine  ve 

öğretimine  hem  de  sözvarlığının  zenginleşmesine  ve  sözcüksel  ve  deyimbilimsel  kullanım 

olanaklarının  genişlemesine  büyük  katkı  sağlar,  diye  düşünüyoruz.  Bu  sözlüğü  oluşturacak 

sözvarlığının  önemli  bir  kısmını,  Türkiye  Türkçesinde  ve  Azerbaycan  Türkçesinde  kullanılan 

biçimce  aynı,  anlamca  farklılıkları  bulunan  ortak  sözcüklerimiz,  dolayısıyla  yalancı  eşdeğerler 

oluşturmaktadır.  Türkiye  Türkçesinde  ve  Azerbaycan  Türkçesinde  kullanılan  söz  konusu  ortak 

sözcüklerin anlam alanları ve kullanım olanakları birbirinden bağımsız olarak gelişmiş ve büyük 

bir  ölçüde  genişlemiştir.  Bundan  dolayı  Türkçenin  işlevselliğini  arttıran  ve  sözvarlığını 

zenginleştiren  benzeri  sözcüksel-anlamsal  gelişmelerin  sözlüksel  olarak  saptanması  ve  çağdaş 

Avrasya Türkçelerinin edebi  kullanımları  ve teknolojik olanaklarla aktarımları  ekseninde,  ortak 

---

401 

 

bir  Türk  dilinin  veya  Avrasya  Türkçelerinin  kullanımı,  eğitimi  ve  öğretimi  doğrultularında 

betimlenmesi gerekmektedir. Böyle bir sözcüksel-anlamsal ortak sözlüğün düzenlenme ilkelerini 

belirlemek için, Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesi Sözlüklerindeki “A” harfi ile başlayan 

144  ortak  sözcüğün  anlam  alanlarını  inceledik.  Bunun  sonucunda  Türkiye  Türkçesinde  ve 

Azerbaycan  Türkçesinde  Biçimce  Aynı,  Anlamca  Farklıkları  Bulunan  ve  Yaklaşık  Üç  Bin 

Sözcükten  Oluşacak  Ortak  Sözcükler  Sözlüğünün  Düzenlenme  İlkelerini  aşağıdaki  sıralamayla 

belirledik: 

ÖRNEKLEM 1 

Aynı  anlam alanlarına sahip  olanlar: Her iki  yazı  dilinde aynı  anlam  alanlarına sahip 

ortak  sözcüklerde;  benzer  anlam  alanlarının,  dolayısıyla  somut  ve  gizil  sözcüksel-anlamsal 

varyantların ve sözlüksel eşsesliliğin oluşunu sağlayan farklı anlam alanlarının temel sözcüksel-

anlamsal  modelleri:  0.  Açmak/açmaq;  ağır;  ağız;  ağızlık/ağızlıq;  almak/almaq;  aşırma; 

atmak/atmaq; aydınlık/aydınlıq; ayak/ayaq vb. 

Söz  konusu  sözcüksel  yuvalardaki  ortak  anlamlardan  birinin,  sözcüksel-anlamsal 

varyant  veya  varyantlar  olarak  yazı  dillerinden  birinde  veya  ikisinde  de  oluşturduğu  sözcüksel 

çokanlamlılık modeli: 0.1. 

Türkiye  Türkçesinde,  Azerbaycan  Türkçesiyle  aynı  veya  farklı  anlam  alanı  ve 

alanlarının  yanı  sıra,  ayrıca  bir  sözcüksel-anlamsal  varyanta  sahip  ortak  sözcükler:  0.1.1.  Acı; 

aciz;  adaklı/adaxlı;  anlamak/anlamaq;  anlaşma;  anlayış;  atışma;  ayaklanma/  ayaqlanma; 

aydınlanmak/aydınlanmaq. 

Türkiye  Türkçesinde,  Azerbaycan  Türkçesiyle  aynı  veya  farklı  anlam  alanı  ve 

alanlarının yanı sıra, sözcüksel-anlamsal varyantlar sıralamasına sahip ortak sözcükler: 0.1.1.1.; 

0.1.1.2.; 

0.1.1.3. 

Acımak/acımaq; 

ağırlık/ağırlıq; 

akraba/әqrәba; 

aksak/axsaq; 

aldanmak/aldanmaq;  alev/alov;  arpacık/arpacıq;  arpalık/arpalıq;  askı/asqı;  ateş/atәş;  atış; 

atkı/atqı; atlamak/atlamaq; avcı/ ovçu; avunmak/ovunmaq vb. 

Azerbaycan  Türkçesinde,  Türkiye  Türkçesiyle  aynı  veya  farklı  anlam  alanı  ve 

alanlarının  yanı  sıra,  ayrıca  bir  sözcüksel-anlamsal  varyanta  sahip  ortak  sözcükler:  0.1.2. 

Aqibәt/akıbet;  aclıq/açlık;  ağlatmaq/ağlatmak;  aldırmaq/aldırmak;  avadanlıq/avadanlık; 

ayaqaltı/ayakaltı; ayaqlanmaq/ ayaklanmak vb. 

Azerbaycan  Türkçesinde,  Türkiye  Türkçesiyle  aynı  veya  farklı  anlam  alanı  ve 

alanlarının yanı sıra, sözcüksel-anlamsal varyantlar sıralamasına sahip ortak sözcükler: 0.1.2.1.; 

---

402 

 

0.1.2.2.;  0.1.2.3.  Acıtmaq/acıtmak;  ağarmaq/ağarmak;  ağartmaq/ağartmak;  aparmaq/aparmak; 

ağrı; ağrımaq/ağrımak; aşırılmaq/aşırılmak; aşırmaq/aşırmak; ayıltmaq/ayıltmak vb. 

1.2  Aynı anlam alanlarına ve sözcüksel-anlamsal varyantlara sahip ortak sözcüklerde; 

her  iki  yazı  dilinde  veya  birinde  farklı  anlam  alanlarının,  dolayısıyla  eşsesliliğin(Yun. 

Homonymia--tekadlılık) oluşu modeli: 0.2. Aba; ağız; alıcı; aşık/ aşıq; atlanmak/atlanmaq vb. 

Türkiye  Türkçesinde,  Azerbaycan  Türkçesiyle  aynı  veya  farklı  anlam  alanı  veya 

alanlarının yanı sıra, ayrıca bir anlam alanına sahip ortak sözcükler: 0.2.1. Akide/әqidә; alay vb. 

1.2.1.1. Türkiye Türkçesinde, Azerbaycan Türkçesiyle aynı veya farklı anlam alanı ve 

alanlarının yanı sıra, anlam alanları sıralamasına sahip ortak sözcükler: 0.2.1.1.; 0.2.1.2.; 0.2.1.3. 

Asma; avara; azap/әzab; azmak/azmaq vb. 

Azerbaycan  Türkçesinde,  Türkiye  Türkçesiyle  aynı  veya  farklı  anlam  alanı  ve 

alanlarının  yanı  sıra,  ayrıca  bir  anlam  alanına  sahip  ortak  sözcükler:  0.2.2.  Ağac/ağaç;  ağı; 

alışıq/alışık; asılmaq/asılmak; asmaq/asmak; atlama; ayrım; azad/azat vb. 

Azerbaycan  Türkçesinde,  Türkiye  Türkçesiyle  aynı  veya  farklı  anlam  alanı  ve 

alanlarının yanı sıra, anlam alanları sıralamasına sahip ortak sözcükler: 0.2.2.1.; 0.2.2.2.; 0.2.2.3 

vb. (“A” harfi ile başlayan ortak sözcük örneği yok.) 

Aynı anlam alanlarına sahip olmayanlar: Her iki yazı dilinde aynı anlam alanlarına 

sahip  olmayan  ortak  sözcüklerde;  benzer  anlam  alanlarının,  dolayısıyla  sözcüksel-anlamsal 

varyantların  oluş  modeli:  0.3.  Ağa;  ağızdolusu;  ağızlamak/ağızlamaq;  ağızlaşmak/ağızlaşmaq 

(nsz –le; işteş); ahır/axur; alçı; Allahlık/Allahlıq; araba vb. 

Türkiye Türkçesinde, Azerbaycan Türkçesindeki anlam alanı veya alanlarından farklı, 

ayrıca bir anlam alanına sahip ortak sözcükler: 0.3.1. Ata vb. 

Türkiye Türkçesinde, Azerbaycan Türkçesindeki anlam alanı veya alanlarından farklı  

anlam alanlarına sahip ortak sözcükler: 0.3.1.1.; 0.3.1.2.; 0.3.1.3. Alışkanlık/alışkanlıq vb. 

Azerbaycan Türkçesinde, Türkiye Türkçesindeki anlam alanı veya alanlarından farklı, 

ayrıca bir anlam alanına sahip ortak sözcükler: 0.3.2. Aşçı vb. 

Azerbaycan  Türkçesinde,  Türkiye  Türkçesindeki  anlam  alanı  veya  alanlarından  farklı 

anlam alanlarına sahip ortak sözcükler: 0.3.2.1.; 0.3.2.2. Asmalıq/asmalık, ayaqlamaq/ayaklamak. 

 

ÖRNEKLEM 2 

---