M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.1.2. XIX-XX yüzillәrdә tәsviri vә tarixi-müqayisәli araşdırmalar
- Hind- Avropa dillәri qaydaları ilә
- XIX yüzil vә XX yüzilin әvvәllәrindә türk dillәri vә dialektlәrinә dair
53
XI-XVIII yüzillәrdә klassik türk әdәbi dillәrinә dair yazılan lüğәtlәr vә qrammatika kitabları “Sanskrit”in öyrәnilmәsi ilә sürәtlәnәn Hind-Avrupa dilçiliyi әnәnәlәri ilә bu vә ya digәr şәkildә sıx әlaqәdardır. Ancaq lüğәtlәrlә birlikdә hazırlanan qrammatika kitabları әn çox isim, feil, әdat nitq hissәlәri tәsniflәndirmәsinә әsasәn yazılmış olduğundan әrәb dilçiliyi vә İslam mәdәniyyәti әnәnәlәrinә daha çox bağlıdır. Belә ki, hәmin dövrdә türk dillәrinә dair 30-a qәdәr lüğәt vә qrammatika kitabı hazırlanmışdır. Hәmin kitabların bir çoxu türk vә әrәb soylu әrәb dilindә yazan vә ya İslam mәdәniyyәtini mәnimsәmiş filoloqlar tәrәfindәn yazılmışdır (Мелиоранский 1900: 4; Kaydarov 1999: 19-22; Татарская грамматика 1993: 43). Bu baxımdan P. M. Melioranskinin “Әrәb filoloqu türk dili haqqında” (1900) adlı әsәri dә başlanğıcda müәllifi mәlum olmayan “Türk qrammatikası” kitabları 10 ilә әlaqәdar olaraq qәlәmә alınmışdır. Türkoloji dilçiliyә dair әrәb dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yazılmış ilk qrammatika kitabı Mahmud Qaşqarlının hәlә dә әlimizә gәlib çatmayan “Kitabü cevahirü’l nahv fi lûgati’t-Türk” adlı әsәridir. Mahmud Qaşqarlının XI yüzildә qәlәmә aldığı vә bizә gәlib çatan “Divanü Lüğәt-it-Türk” (1998) adlı digәr әsәri ilә dә türk dillәrinin fonetik, qrammatik, leksik vә leksikoqrafik quruluşunun öyrәnilmәsinә zәmin hazırlanmışdır (Демирчизаде 1972). Türkoloji dilçiliyә aid “Codex Cumanıcus, Kitâbü’l-idrâk li Lisâni’l-etrak, İbn-i Mühennâ Lugati, Mukaddimetü’l-Edeb” kimi әsәrlәr isә Qıpçaq, Oğuz, Karluq-Uyğur türk dillәri vә dialektlәri ilә әlaqәdar olaraq yazılmışdır (Caferoğlu 1984:192-193; Hacıeminoğlu 1997: 15-19). Bu kitablar fonetika, qrammatika bölmәlәrindәn, lüğәtlәrdәn vә bәzәn dә mәtnlәrdәn ibarәt olub xaricilәrә türk dilini öyrәtmәk mәqsәdilә hazırlanmıştır. Hәmin kitablarda türk dillәri vә dialektlәrinin әrәb vә fars dillәrindәn fәrqlәnәn özәlliklәri dә göstәrilmişdir. Belә ki, ayrılıqda türkcә sözlәrә, atalar sözlәrinә vә deyimlәrә geniş yer verilmişdir. Hәmin әsәrlәrdә digәr nitq hissәlәrinә aid dә mәlumatlar verilmiş vә onların bәzi qrammatik özәlliklәri göstәrilmişdir. Ancaq ümumtürk dilinin morfologiyası sözügedәn әsәrlәrdә bütövlükdә әrәb qrammatikası әnәnәlәrinә әsasәn
10 P. M. Melioranski İbni-Mühәnnanın “Türk dili haqqında” adlı әsәrinin Oksfortdakı (3), Parisdәki (1) vә Berlinәdәki (1) әl yazması nüsxәlәrini araşdırmışdır. O, hәmin mövzu ilә әlaqәdar olaraq yazdığı “Әrәb filoloqu türk dili haqqında” adlı әsәrini doktorluq dissertasiyası kimi müdafiә etmişdir. Ancaq P.M.Melioranski haqqında yazdığı әsәrin kimә mәxsus olduğunu bilmәmişdir. Buna görә dә, onun bilinmәyәn әrәb soylu birisinә aid olduğunu güman edәrәk әsәrә “Әrәb filoloqu türk dili haqqında” adını vermişdir. 1920-ci ildә Kilisli Rüfәt әsәrin 6-cı nüsxәsinin әl yazmasını İstanbul Dövlәt Muzeyinin Kitabxanasında taparaq onun İbni-Mühәnnaya aid olduğunu tәsbit etmişdir (Малов 1928).
54
feil//ad//әdat tәsniflәndirmәsi ilә öyrәnilmişdir. Bәzi sintaktik özәlliklәr dә elә eyni bölmәdә izah olunmuşdur (Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Muğalî 2000; Kadri: 2002 vә s.). Bunlardan Osmanlı türkcәsinә dair ilk olaraq yazılanı Beqramalı Kadrinin “Müyessiretü’l-Ulûm” (2002) әsәridir.
Türkoloji dilçilikdә Hind-Avropa dilçilik әnәnәlәrinә görә türk dillәri vә dialektlәrinә dair әsәrlәr daha XV yüzildәn etibarәn yazılmağa başlamışdır. Ancaq hәmәn әsәrlәrin sistemli olaraq hazırlanması XIX yüzildәn etibarәn sürәtlәnmişdir. XVII-XVIII yüzillәrdә dövrün Hind-
çox tәsadüf olunur. Mәsәlәn, 1612-ci ildә türk dilinә dair bir qrammatika kitabını Hieronymus Megiser adında Stuttgartlı bir alman latın dilindә yazmışdır. Nitq hissәlәri hәmin kitabda әrәb dilçiliyinә әsasәn müәyyәnlәşdirilәn feil//ad//әdat tәsniflәndirmәsi ilә deyil, isim, sifәt, say, әvәzlik, feil, zәrf, әdat, qoşma, bağlayıcı, nida sistemli struktur-funksional bir kateqoriyalaşdırma ilә öyrәnilmişdir. Qrammatika kitabında 220 türk atalar sözü vә deyim dә verilmişdir (Megiser 1612).
Osmanlı İmperatorluğunda, Çar Rusiyasında әrәb vә latın mәnşәli dilçilik mәktәblәri әnәnәlәrinә әsasәn hazırlanmış müxtәlif araşdırmalar paralel olaraq davam etdirilmişdir. Türk yazılı abidәlәri oxunmuşdur (Кононов 1982: 12-108). Renesansdan sonra filologiyada gerçәklәşәn yeni dilçilik axınlarının tәsiri ilә türk dillәri vә dialektlәrinә dair rus, fransız vә alman dillәrindә yazılmış irihәcmli lüğәtlәr, qrammatika kitabları vә digәr araşdırmalar çoxalmışdır (Radloff 1882; Ашмарин 1903; Deny 1941 vә s.). Sözügedәn araşdırma vә qrammatika kitablarında fonem vә morfemlәrin, söz birlәşmәsi vә cümlә quruluşlarının fonetik, morfoloji vә sintaktik özәlliklәri göstәrilmişdir. Ümumtürk dilinin tarixi sәciyyәli lüğәt tәrkibini vә danışılan dilin canlı söz varlığını tәşkil edәn leksemlәrin, deyim vә atalar sözlәrinin leksik-leksikoqrafik tәsviri aparılmışdır. Belәliklә, türkologiyada әnәnәvi xarakterli dilçilik yönümü formalaşmışdır. Bir başqa ifadә ilә tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi dilçilik vә onun uyğun araşdırma yöntәmlәri müәyyәnlәşdirilmişdir. Bu ilkin yöntәmlәrin müәyyәnlәşdirildiyi araşdırmalara aşağıdakı fundamental әsәrlәr örnәk olaraq Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|