M. M. Musayev

55 

 

göstәrilә  bilәr  (Кaзым-бeк  1846;  Böhтlingk  1851;  Грамматика  Алтайского  языка  1869; 

Radloff 1882; Мелиоранский 1900; Deny 1941vә s.). 

 

 1.2. II mәrhәlә 

Klassik dilçilik әnәnәlәri kontekstindә tarixi-müqyisәli vә müqayisәli-tarixi pillәlәri ilә 

müәyyәnlәşәn  ümumi-müqayisәli  (komparativistika)  vә  tәsviri-normativ  xarakterli  filoloji-

linqvistik  yöntәmlәr türkoloji  dilçiliyin  hәmin inkişaf mәrhәlәsindә tәtbiq  olunmuşdur. Ümumi-

müqayisәli dilçiliyin türk dillәrinә dair tarixi-müqayisәli yönümü vә yöntәmlәri ilә hәr hansı bir 

türk әdәbi dilinin vә ya dialektinin dil özәlliklәri türkoloji kontekstdә  qәdim türk dili vә әcdad 

dillә müqayisәdә öyrәnilir. Burada yeri gәldikcә digәr türk dillәrinin dil faktaları da müqayisәyә 

cәlb olunur. Mәsәlәn, yuxarıda Mirzә Kazımbәyin (1846), Böthlinqkin (1851) vә Melioranskinin 

(1900) adı çәkilәn әsәrlәri tarixi-müqayisәli yönüm vә yöntәmlәrlә yazılmışdır. Müqayisәli-tarixi 

dilçiliyin  yönümü  vә  yöntәmlәri  ilә isә  hәr hansı  bir türk dili  deyil, bütövlükdә türk dillәri  vә 

ayrılıqda bir neçә vә ya qrup türk dillәrinin hәr cür dil sәviyyәlәri öyrәnilir. Burada әsas mәqsәd 

әcdad  dilin  rekonstruksiyasının  aparılması  olur.  Bu  yönüm  vә  yöntәmlәrlә  yazılmış  әsәrlәrә  әn 

tipik  örnәk  olaraq  isә  aşağıda  adı  çәkilәn  kitab  göstәrilә  bilәr.  Bu  kitab  6  cilddәn  ibarәt  olan 

“Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası” (1984-2006) adlı әsәrdәn ibarәtdir.  

Günümüzdә sözügedәn araşdırmalar artıq türk dillәri vә dialektlәrinin çağdaş sinxronik 

kәsiyindә qohum olmayan dillәrlә müqayisәli-qarşılaşdırmalı, qohum olan dillәrlә isә müqyisәli-

tutuşdurmalı  olaraq  aparılmaqdadır  (Hәsәnova  2011;  Oğuz  qrupu  türk  dillәrinin  müqayisәli 

qrammatikası  2002).  Belәliklә,  Birinci  Türkoloji  Qurultaydan  keçәn  müddәtdә  yuxarıda  göstә-

rilәn  dilçilik  yöntәmlәri  ilә  aparılan  araşdırmalar  XX  yüzilin  sonlarına  qәdәr  intensiv  olaraq 

davam etdirilmişdir. XX yüzilin 70-ci illәrindәn başlayaraq ya ümumi türkoloji kontekstdә, ya da 

sadәcә çağdaş dilçilik axınları yönümlәrindә türk әdәbi dillәrinә dair yeni linqvistik yöntәmlәrlә 

dә  araşdırmalar  aparılmaqdadır.  Daha  doğrusu,  istәr  tarixi-müqayisәli,  istәrsә  dә  müqayisәli 

tarixi  araşdırmalarda  bu  vә  ya  digәr  şәkildә  dilçiliyin  çağdaş  yönüm  vә  yöntәmlәrindәn  dә 

istifadә olunmaqdadır (Musayev 2011). 

 

1.2.1. XX yüzil: tәsviri-normativ vә müqayisәli-tarixi araşdırmalar   

Türkoloji  dlçilikdә  indiyә  qәdәr  әn  çox  dialektologiya,  dil  tarixi,  әdәbi  dil  vә  söz 

yaradıcılığı;  leksikologiya,  leksikoqrafiya  vә  frazeologiya;  fonetika,  fonologiya  vә  qrammatika 

---

56 

 

fәnlәrinin  öyrәnilmәsi  әsas  yer  tutmuşdur.  Hәmin  fәnlәrә  dair  aparılan  araşdırmalar  Birinci 

Türkoloji  Qurultaydan  bәri  hәm  ümumi-müqayisәli,  hәm  dә  tәsviri-normativ  xarakterli  dilçilik 

yönümlәri vә uyğun yöntәmlәri ilә günümüzә qәdәr dә bu vә ya digәr şәkildә aparılmaqdadır.  

Müxtәlif  xarici  dillәrdә  türk  dillәrinin  fonetikası  vә  qrammatikasına  dair  yazılan  bәzi 

kitablar  monoqrafik  sәciyyә  daşıyır  vә  türkoloji  dilçilikdә  hәlә  dә  әsas  fundamental  elmi 

mәnbәlәr  sәviyyәsindә  qiymәtlәndirilmәkdәdir.  Sözügedәn  kitablar  әsas  etibarilә  tarixi-

nüqayisәli  dilçilik  kontekstindә  klassik  sәciyyәli  tәsviri  dilçilik  metodları  ilә  yazılmışdır.  Bu 

kitablara  dair  aşağıdakı  әsәrlәr  örnәk  olaraq  göstәrilә  bilәr  (Deny  1941;  Дыренкова  1941; 

Дмитриев 1948; Brockelman 1954; Koнoнoв 1956; Пoкрoвскaя 1964; Тeнишeв 1976a; 1976b 

vә s.).   

Rus  dilindә  vә  müxtәlif  türk  dillәrindә  әsas  etibarilә  müqayisәli-tarixi  vә  tәsviri-

normativ  xarakterli  dilçilik  yöntәmlәri  ilә  türk  dillәrinin  müqayisәli  fonetikasına  vә 

qrammatikasına  dair  yazılmış  kitablar  isә  әn  çox  elmi  kollektivlәr  tәrәfindәn  hazırlanmışdır. 

Sözügedәn  elmi  işlәrә  dair  hazırlanmış  aşağıdakı  kitablar  diqqәti  çәkmәkdәdir  (Исследования 

по  сравнительной  грамматике  тюркских  языков  1955;  1956;  1961;  1962;  Häzirki  zaman 

Türkmen  dili  1962;  Сравнительно-историческая  грамматика  тюркских  языков  1984;  1986; 

1988; 1997; 2002;  2006; Oğuz qrupu türk dillәrinin müqayisәli qrammatikası 2002 vә s.).  

Belә  kitablar  türkoloji  dilçilikdә  fәrqli  müәlliflәr  tәrәfindәn  dә  yazılmışdır.  Hәmin 

kitablara  dair  ilk  növbәdә  daha  çox  milli  dillәrdә  vә  ya  müxtәlif  türk  әdәbi  dillәrindә  yazan 

dilçilәrin әsәrlәri örnәk olaraq göstәrilә bilәr.  

Bu  kontekstdә  Әmrәnin  (1949),  Erginin  (1972),  Banguoğlunun  (1998),  Karahanın 

(1995),  Qorxmazın  (2003);  Xıdırovun  (1959:113-156),  Әzimov  vә  Bәyliyevin  (1961); 

Hüseynzadә  (1972)  vә  Mirzәzadәnin  (1973)  vә  Sızdıkovanın  (1984)  әsәrlәrinin  adını  çәkmәk 

mümkündür. Теnişevin (1976a; 1976b) vә Ахmetyanovun (1978;1981;1989) rus dilindә yazılan 

oxşar dilçilik әsәrlәri dә sözügedәn qrupda sәciyyәlәndirilә bilәr.  

Qeyd  olunmalıdır  ki,  “Phılologıae  Turcıcae  Fundamenta”  (1959),  “SSRİ  xalqlarının 

dillәri.  Türk  dillәri”  (1966),  “Türk  dillәri”  (1998)  vә  “Türk  dillәrinin  müqayisәli-tarixi 

qrammatikası” (1984; 1986; 1988; 1997; 2002; 2006) kimi ümumilәşdirici qaynaqlar fәrqli elmi 

heyәtlәr  tәrәfindәn  hazırlanmışdır.  Buna  baxmayaraq,  “Phılologıae  Turcıcae  Fundamenta” 

(1959),  “SSRİ  xalqlarının  dillәri.  Türk  dillәri”  (1966)  vә  Lars  Yoxansonun  müәllifliyi  vә 

redaktorluğu  ilә  hazırlanan  “Türk  dillәri”  (1998)  әsәrlәrinin  hәr  üçü  әsas  etibarilә  tәsviri-

---