59
Türkoloji dilçilikdә müqyisәli vә müqayisәli-tarixi dilçilik araşdırmalarının aparılması
vә lüğәtlәrinin tәrtib olunması Mahmud Qaşqarlıdan sonra, әgәr belә demәk mümkündürsә, bir
dә XIX yüzilin ortalarından etibarәn Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yenidәn
başlanılmışdır.
11
Alman әsilli rus türkoloqu Vilhelm Radlov (05. 01. 1837-1918) 1858-ci ildә
Rusiyaya gәlmişdir. O, bir il Sankt-Petersburqda qalmış vә orada rus dilini öyrәndikdәn sonra
Barnaula getmişdir. V. Radlov, ilk öncә Sibirdә, Altayda, Orta Asiyada vә çarlık Rusiyasının
digәr bölgәlәrindә yaşayan türk xalqlarının folklorik örnәklәrini vә müxtәlif danışıq
materiallarını toplamış vә bütövlükdә onların dillәrinin canlı danışıq şәkillәrini öyrәnmişdir. O,
hәmin materiallar әsasında “Türklәrin şifahi xalq әdәbiyyatı örnәklәri” (1866-1907), “Türk
dialektlәrinin lüğәt tәcrübәsi”(1888-1911) vә digәr çox mәşhur әsәrlәrini isә yaradıcılığının son
dövründә yazıb tamamlamışdır (Radloff 1999: 9-18).
Bundan sonra sözügedәn türkoloji kontekstdә türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin
müqayisәli vә müqayisәli-tarixi yöntәmlәrlә öyrәnilmәsi istәr Rusiyada, istәrsә dә Qәrbi Avropa
ölkәlәrindә getdikcә sürәtlәnmişdir. Türk dillәri hәm bir-biri ilә, hәm dә qohum olmayan xarici
dillәrlә müqaysisәli olunaraq öyrәnilmişdir (Radloff 1882). Araşdırmalarını türk әdәbi dillәri vә
dialektlәrinin materialları әsasında davam etdirәn dilçi-türkoloq P. M. Melioranskinin (1894;
1897) әsәrlәri ilә isә türkoloji dilçilik XIX yüzilin sonlarında artıq bir elmi istiqamәt olaraq
formalaşmışdır.
XX yüzildә vә ya Sovetlәr Birliyi dönәmindә isә sözügedәn müqayisәli vә müqayisәli-
tarixi dilçilik kontekstindә tәsviri-normativ xarakterli linqvistik araşdırmaların aparılmasında üç
әsas elmi-praktik istiqamәt müәyәnlәşmişdir:
-Türk dillәrinin müqayisәli-tәsviri dialektoloji araşdırmalarının aparılması vә atlaslarının
hazırlanması;
-Türk dillәrinin etimoloji lüğәtinin vә ya lüğәtlәrinin tәrtib olunması;
-Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikasının yazılması vә türkoloji dilçiliyin
әsaslarının müәyyәnlәşdirilmәsi.
Türkoloji mәrkәzlәrdә türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin hәr birinin tarixi, müasir
durumu, qrammatikası vә dialektoloji özәlliklәri konkret olaraq öyrәnilmişdir. Bütün bunlar,
11
XI-XVIII yüzillәrdә türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinә dair әrәb diliçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yazılmış
qrammatika kitabları, lüğәtlәr vә digәr dilçilik әsәrlәri haqqında yuxarıda qısaca olaraq mәlunmat verilmişdir.
Aşağıda da sözügedәn mövzudan yeri gәldikcә uyğun örnәklәrlә vә linqvistik açıqlamalarla daha geniş bәhs
olunacaqdır.
60
yuxarıda qarşıya qoyulan elmi-praktik mәqsәdlәrә çatmaq üçün, artıq bir yerdә vә ya konkret bir
araşdırmada elmi-yaradıcı kollektiv tәrәfindәn nüәyyәn bir plan-prospektlә tәdqiqata cәlb
olunmuşdur (Phılologıae Turcıcae Fundamenta 1959; Языки нaрoдoв CCCР 1966). Türk ümumi
müqayisәli dilçilik elminin әsaslarının müәyyәnlәşdirilmәsi üçün aparılan hazırlıq xarakterli
araşdırmalar tәxminәn 40-50 il davam etdirilmişdir. Qeyd olunmalıdır ki, altayşünaslıq
kontekstindә türk dillәrinin fundamental sәciyyәli ilk müqayisәli qrammatika kitabları Sovetlәr
Birliyindәn öncә Qәrb ölkәlәrindә yazılmışdır (Räsänen 1949; Poppe 1960). Bu istiqamәtdә
klassik Qәrb vә ya alman xarakterli; ingilis, Danimarka, fransız, italyan-macar-fin mәrkәzli
türkoloji dilçilik mәktәbi (Bang 1917a; 1925-1934; Gabain 1974; Brockelman 1954; Räsänen
1957; 1969; Bazın 1980 vb.) mәşhur olmuşdur. Hәmin mәktәbin müasir davamçılarına Türkiyәdә
bu gün dә tәsadüf olunur (Bozkurt 2002; Tekin, Ölmez 2003).
Bu elmi-linqvistik kontekstdә sadәcә bir neçә türk dilinin, o cümlәdәn Azәrbaycan
türkcәsinin başlanğıcda dialektoloji atlası hazırlanmışdır. Bununla bәrabәr, Avrasiya
türkcәlәrinin dil coğrafiyasına söykәnәn önәmli ümumilәşdirici әsәrlәr dә yazılmışdır (Гaджиeвa
1975; 1979). Sovetlәr Birliyindә çoxcildli “Türk dillәrinin etimoloji lüğәti”nin (1974; 1978;
1980; 1989; 1997; 2000; 2003) tәrtib olunmasına başlanılmışdır. Avropada vә Türkiyәdә türk
dillәrinin tәkcildli etimoloji lüğәtlәri yayımlanmışdır (Clauson 1972; Eren 1999). Yuxarıda
göstәrilәn vә mahiyyәtinә görә XIX yüzilin sonlarından etibarәn türkoloji dilçilikdә hәdәflәnәn
bir iş olaraq “Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası”(Сравнительно-историческая
грамматика тюркских языков 1984; 1986; 1988; 1997; 2002; 2006) adlı fundamental әsәr artıq
tamamlanmışdır. Sözügedәn kitabın dördüncü cildindә pra- vә prototürkdә, yәni әcdad dildә
işlәnilmiş 1000 sözün rekonstruksiyası aparılmışdır. Beşinci cilddә türk dillәrinin daxili sistemi
müqayisәli-tarixi dilçilik yöntәmi ilә bәrabәr, eyni zamanda dil sәviyyәlәri vә vahidlәrinin
linqvistik dil coğrafiyası müstәvisindәki araşdırmaları kontekstindә dә hәm fonetik, hәm dә
morfoloji özәlliklәrinә görә işıqlandırılmışdır. Ümumtürk dilinin linqvistik әsaslarının
müәyyәnlәşdirilmәsinә bağlı olaraq daha Sovetlәr Birliyi dönәmindә başladılan, qәdim vә yeni
türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin bütününü ehtiva edәn tәsviri-tarixi vә sosiolinqvistik sәciyyәli
dilçilik әsәri dә XX yüzili sonunda yayımlanmışdır (Языки mира. Тюркские языки, 1997).
Qәdim vә çağdaş türk dillәri sözügedәn әsәrdә hәm dünya, hәm dә Ural-Altay dillәri
kontekstindә, tipoloji-sosiolinqvistik özәlliklәri ilә sinxronik vә diaxronik olaraq tәsvir
olunmuşdur. Buna görә dә hәmin kitab ensiklopedik-linqvistik xarakterili bir yayındır.