M. M. Musayev



Yüklə 3,61 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə28/171
tarix20.09.2017
ölçüsü3,61 Mb.
#871
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   171

69 

 

dilinin  fonetikasına  dair  yazılmış  әsәrlәrdә  dә  bir  istisna  tәşkil  etmir.  Mәsәlәn,  F.  E.  Korşun 



“Türk  dilindә  “Baldak”  sözü  vә  saitlәrin  uzanması”  (1909),  V.  Y.  Vladimirtsovun  vә  N.  N. 

Poppenin  “Monqol-türk  әcdad  dildә  vokalizmә  dair”  (1924),  V.  B.  Boqoroditskinin  “Tatar 

dilçiliyinә giriş” (1934: 5-18) adlı әsәrlәrinin adlarında sözügedәn xüsus müşahidә olunur. 

Sonuncu  әsәr  türkoloji  dilçiliyin  tarixindә  böyük  önәmә  sahibdir.  Hәmin  әsәrdә  türk 

dillәrinin  fonetik  quruluşu  ilk  dәfә  olaraq  eksperimental  üsulla,  yәni  müxtәlif  fonetik  cihazlar 

vasitәsilә  öyrәnilmәyә  başlanılmışdır.  Bununla  da  türk  dillәri  sәs  sisteminin  labaratoriyada 

müxtәlif  sәs  ölçümü  cihazları  ilә  eksperimental  olaraq  öyrәnilmәsinin  yolu  açılmışdır.  Bundan 

sonra  türk  dillәri  fonetik  quruluşunun,  fonetik  vә  fonoloji  sәs  sisteminin  eksperimental  üsulla 

öyrәnilmәsi dilçilikdә geniş vüsәt almışdır. Belәliklә, türk dillәrinin sәs quruluşu hәm digәr yaxın 

vә  uzaq  qohum  dillәrlә  (Вaйчурa  1962),  hәm  dә  qohum  olmayan  dillәrlә  (Veyselli  2008) 

müqayisәli-kontrastiv aspektdә eksperimental olaraq da öyrәnilmişdir. 

XX  yüzilin  40-cı  illәrindәn  etibarәn  türk  dillәrinin  fonetik-fonoloji  sәs  quruluşuna  vә 

kombinator  fonem  dәyişmәlәrinә  dair  müqyisәli-tarixi  vә  tәsviri-linqvistik  yöntәmlәrlә  aparılan 

araşdırmaları dillәrin vә konkret dil materiallarının seçiminә görә iki qrupa ayırmaq mümkündür. 

Birinci qrup araşdırmalarda yenә dә hәr hansı konkret bir türk dilinin fonetik quruluşu әsas alınır. 

Ancaq hәmin dilin vә çox zaman da onun dialektlәrinin fonetik sistemi ümumtürkoloji aspektdә 

digәr türk dillәrindәki uyğun yeni vә qәdim dil faktlarının da fonetik araşdırılmaya cәlb olunması 

ilә  müqayisәli-tarixi  yöntәmlә  işıqlandırılır.  Araşdırmanın  müqayisәli-tarixi  yöntәmlә  aparıldığı 

çox zaman әsәrin adında konkret olaraq göstәrilir. Mәsәlәn, C. Q. Kiekbayevin “Başqırd dilinin 

fonetikası.  Tәsviri  vә  müqayisәli-tarixi  araşdırma  tәcrübәsi”  (1959)  vә  Ş.  X.  Akbayevin 

                                                                                                                                                              

“Tatar”  adı  ilә  adlandırılırdı.  Digәr  tәrәfdәn  isә  XVI-XIX  yüzillәrdә  baş  verәn  böyük  rus-türk  qarşıdurması  vә 

yüzillik  müharibәlәri  türklәri  böyük  Osmanlı  İmperatorluğunun  qurucu  komponenti  olaraq  da  Avrasiya 

coğrafiyasında  bir  lider  durumuna  gәtirmişdi.  Bunun  nәticәsindә  Avrasiya  coğrafiyasında  yaşayan  türk  xalqları 

hәmin  zamanlardan  etibarәn  çox  tәbii  olaraq  hәm  dә    “Türk”  adı  vә  ya  etnonimi  ilә  adlandırılmışdır.  Belәliklә, 

“Türk-tatar, tatar-türk” vә hәmin vaxtlarda bunlara paralel olaraq bir dә “Turkî” şәklindә ifadә olunan “türk-türklük-

türk dünyası” qavramı”nın ümumi bir adlandırılması vә ya konkret olaraq qavramlaşdırılması ortaya çıxmışdır. Daha 

sonralar  hәmin  qavram  daha  bitәrәf  bir  sözlә  vә  ya  sözlәrlә  ifadә  olunmuşdur.  Xalq  vә  ya  millәt  adı  anlamında: 



тюрok и тюрки  ‘türk vә türklәr’. Onların dili anlamında isә: ingiliscә turkic, rusca тюркcкий язык ‘türkcә, türk 

dili,  ümumtürk  dili”  vә  s.’  (Zakiyev  2002:  280).  “Türk”  etnonimi  bu  gün  dә  Türkiyә  vә  Türkmәnistan 

cümhuriyyәtlәrinin  hәm  ölkә-dövlәt  olaraq  adlarında,  hәm  dә  xalq  vә  millәt  olaraq  dillәrinin  adlandırılmalarında 

mühafizә  olunmaqdadır.  Әn  çox  XIX  yüzildә  vә  XX  yüzilin  әvvәlәrindә  Azәrbaycan  türkcәsindә,  elәcә  dә  Mirzә 

Kazım  bәyin  yuxarıda  göstәrilәn  әsәrinin  adında  da  işlәdilәn  “Türk-tatar  tәbiri”  isә  hәmin  qavram-adlandırma 

ifadәsinin  çox  bariz  bir  nümunәsidir.  Әslindә  Mirzә  Kazım  bәyin  әsәrinin  tam  adı  da  belәdir:  “Türk-tatar  dilinin 

ümumi qrammatikası. Azәrbaycan lәhcәsi ilә.” 

 



70 

 

“Qaraçay-balkar  dilinin  dialektlәrinin  fonetikası:  müqayisәli-tarixi  araşdırma  tәcrübәsi”  (1963) 



adlı әsәrlәri vә hәmin әsәrlәrin adları buna bariz nümunә olaraq göstәrilә bilәr.  

V.  Hatiboğlunun  “Türk  Kelimelerinin  Önsesleri”  (1962)  adlı  Türkiyә  türkcәsindә 

yazdığı әsәrindә isә türkoloji dilçilikdә çox mübahisәli olan bir fonetik hadisә işıqlandırılmışdır. 

Daha  doğrusu,  söz  başında,  yәni  anlautda  fonemlәrin  işlәnilmәsi,  bir-birilә  dәyişmәsi,  onların 

tarixi inkişafı, düşmәsi, artırılması vә s. mәsәlәsi araşdırılmaya türk dillәrindәn gәtirilәn konkret 

dil örnәklәri ilә cәlb olunmuşdur. Burada nәzәrdә tutulan vә araşdırılan dil isә hәr hansı konkret 

bir türk dili deyil, bütövlükdә türkcәdir, yәni ümumtürk dilidir. 

Sözügedәn dönәmdә türk dillәrinin müasir fonetik quruluşuna vә ümumi sәs sisteminә 

dair  әsasәn  müqayisәli-tarixi  vә  tәsviri-linqvistik  yöntәmlәrlә  qәlәmә  alınan  linqvistik 

araşdırmalarda  әn  azı  iki  türk  dilinin  materialı  konkret  olaraq  müqayisәli-tutuşdurmalı 

araşdırmaya  cәlb  olunmuşdur.  Q.  K.  Vernerin  “Tuva  vә  tofalar  dillәrindә  farinqalizasiyanın 

mәnşәyi  problemi”  (1972)  vә  R.  Q.  Axmetyanovun  “Tatar  vә  Çuvaş  dillәrinin  müqayisәli 

öyrәnilmәsi. Fonetika vә Leksiska” (1978) adlı әsәrlәrindә bir-birilә eyni linqvistik coğrafiyada, 

ancaq fәrqli yarımqruplarda yer alan türk dillәrinin fonetik sәs sistemi öyrәnilmişdir.  

Sözügedәn  dönәmdә  işıq  üzü  görәn  digәr  fonetik  araşdırmalarda  vә  monoqrafiyalarda 

isә  ümumtürk  dilinin  fonetik  quruluşu  vә  ya  sәs  sistemi  әsas  etibarilә  müxtәlif türk  dillәrindәn 

gәtirilәn  konkret  dil  örnәklәrinә  dayanılaraq  öyrәnilmişdir.  Burada  hәm  sinxronik  (Emre  1949; 

Мeльникoв  1962),  hәm  dә  diaxronik  olaraq  aparılan  araşdırmalara  tәsadüf  edilir.  Diaxronik 

sәciyyәli  araşdırmaların  böyük  bir  qisminin  (Räsänen  1949;  Исследования  по  сравнительной 

грамматике тюркских языков 1955;  Биишeв 1963 vә s.) bu vә  ya digәr şәkildә   müqayisәli-

tarixi yöntәmlә aparıldığını söylәmәk mümkündür.  

  Belәliklә,  XX  yüzilin  sonuna  doğru  müqayisәli  türkoloji  dilçilikdә  tarixi-müqayisәli, 

linqvistik-coğrafi  vә  linqvistik-tipoloji  dilçilik  yöntәmlәrinin  dә  müәyyәn  ölçülәrdә  zәngin  dil 

materiallarına  tәtbiq  olunması  ilә  ümumtürk  dilinin  bir  çox  fonetik-fonoloji  probleminә  açıqlıq 

gәtirilmişdir.  Hәmin  fonetik-fonoloji  sәciyyәli  problemlәrә,  hәr  şeydәn  öncә,  aşağıda 

göstәrilәnlәr aid edilә bilәr: 

–Türk dillәrindә saitlәrin vә samitlәrin sinxronik vә diaxronik olaraq oxşar vә fәrqli sәs 

mәxrәclәrindә  işlәnilmәsi,  onların  sayı,  qrafiki,  transkripsiyası  vә  transliterasiyasının  ifadә 

şәkillәri;  



Yüklə 3,61 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   171




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə