M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- European Language Portfolio
- Kamal Abdullayev 11 GİRİŞ
10
qrammatika kitabları geniş tәhlil olunur. Bununla bәrabәr, Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә әsasәn yazılmış Mirzә Kazım bәyin “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası” (1846), O. Bötlinqin “Yakut dili haqqında” (1851) vә rus missionerlәrinin XIX yüzildә qәlәmә aldığı “Altay dilinin qrammatikası” kitablarından da danışılır. XX yüzildә vә günümüzә qәdәr yazılmış qrammatika kitabları vә digәr hәr cür türkoloji dilçilik işәlәri işıqlandırılır. Altı cildlik “Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası” (1984-2006) adlı rus dilindә yazılmış kollektiv- monoqrafik kitab hәlәlik türkoloji dilçiliyin әn böyük tarixi nailiyyәti olaraq qiymәtlәndirilir. Sözügedәn dәrslikdә türkoloji dilçiliyin inkişafının tarixi xronologiyasının müәyyәnlәşdirilmәsi vә bu günkü gәlişmәlәrinin isә yeni linqvistik metodlarla öyrәnilmәsi müasir Azәrbaycanşünaslıqda hәm türkologiya, hәm dә dilçilik tarixi baxımından çox böyük әhәmiyyәt kәsb edir. Kitabın ikinci hissәsinin “Türkoloji dilçilikdә әnәnәvi vә yeni linqvistik yöntәmlәr” adı ilә adlandırılan birinci bölmәsindә öncә әnәnәvi vә yeni dilçilik istiqamәtlәri vә metodlarının türkoloji dilçilikdә bu gün paralel şәkildә tәtbiq olunduğu göstәrilir. Buna bağlı olaraq 1970-ci illәrdәn başlayaraq türkoloji dilçilikdә aparılan riyazi- vә sosiolinqvistik araşdırmalardan söz edilir, konseptual-funksional qrammatika anlayışı açıqlanır, aktual üzvlәnmәyә aid sadә vә mürәkkәb quruluşlu cümlәlәrdәn vә sintaktik bütövlәrdәn örnәklәr gәtirilir. Kitabın ikinci hissәsinin “Ümumtürk dili kontekstindә ana vә ya ulu dil, ana dili, ortaq dil, rәsmi dil vә e-dil qavramları” adı ilә adlandırılan ikinci bölmәsindә, hәr şeydәn öncә, sözügedәn qavramlar vә “Avropa dil portfolyosu”(European Language Portfolio) mövzusu açıqlanır. Sonra isә bütün bunlarla bağlı olaraq Azәrbaycan dilindә yeni әdәbi dil normaları, normalaşmaları vә alışqanlıqları, e-dil, türk dillәri arası әdәbi vә avtomatik mәtn çevirilәri vә proqram tәminatı kimi mәsәlәlәr türkoloji kontekstdә işıqlandırılır. Sözügedәn kitabın ikinci hissәsinin “Türkoloji dilçilikdә bәdii mәtnin yeni yönüm vә yöntәmlәrlә öyrәnilmәsi” olaraq adlandırılan üçüncü bölmәsindә isә sadәcә türkologiyada deyil, bütövlükdә ümumi filologiya elmindә çox yeni olan filoloji-linqvistik mәsәlәlәr gündәmә gәtirilir. Burada ilk dәfә müqayisәli olaraq Azәrbaycan türk әdәbi-bәdii mәtninin koqnitiv-konseptual özәlliklәrindәn, intellektual mahiyyәtindәn, qavramlar dünyasından, semiotik sәciyyәli özәl mәtnqurucu işarәlәrindәn danışılır. Bәdii mәtnin çox geniş әdәbi-, üslubi-, semiotik-, konseptual-linqvistik tәhlillәri konkret örnәklәrә әsasәn kitabın sözügedәn bölmәsindә aparılır. Bununla da türkologiya elmindә bәdii mәtnin üslubi, semiotik vә konseptual özәlliklәri ilә çox geniş әdәbi-linqvistik tәhlilinin öyrәnilmәsinin yolu açılır. Kitabın “Türkoloji dilçilikdә әnәnәvi vә yeni tәcrübәlәr vә ya әlavәlәr” adı ilә adlandırılan üçüncü hissәsindә öncә görkәmli türkoloqların rus dilindәn türk dilinә tәrcümә olunmuş mәqalәlәri yer almışdır. Bu mәqalәlәr tәlәbәlәrin türkoloji dilçiliyin tarixinә vә bu gününә aid kitabın әvvәlki bölmәlәrindә aldığı әsas biliklәri möhkәmlәndirәcәkdir. Dәrsliyin müәllifi tәrәfindәn tәrcümә edilmiş hәmin mәqalәlәr “Dil Araşdırmaları” (2007 Bahar, Sayı:1, s. 175-184; 2009 Bahar, Sayı: 4, s. 125-134) dәrgisindә yayımlanmışdır. Kitabın sözügedәn bölmәsindә yer alan vә onun әvvәlki bölmәlәrindә ümumtürk leksikoqrafiyasına aid verilmiş elmi-linqvistik biliklәri tamamlayan Azәrbaycanca-Türkcә uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğәt örnәklәri isә әsәrin elmi-praktik әhәmiyyәtini önәmli bir ölçüdә artırır. M. M. Musayevin “Türkoloji dilçilik” adlı әsәrinin hәr bir hissәsinin sonunda ayrıca olaraq sual vә tapşırıqlar, istifadә olunan elmi әsәrlәrin vә mәnbәlәrin çox geniş siyahısı verilir. Yuxarıda göstәrilәnlәrlә bәrabәr, kitabın türkologiya elmi sahәsindә bir yeni dәrslik olaraq faydalı olacağını göstәrәn amillәrdәn biri dә elә budur.
11
Türklük qavramı 1 vә ya qavrayışının (konseptinin) sadә sxematik çәrçivәsi ümumtürk mәdәniyyәti komponentlәrinin mövcudluğu ilә müәyyәnlәşir. Hәmin komponentlәrdәn biri elә ümumtürk dili (ing. Turkic, rus. Тюркcкий язык, Çağatayca vә Osmanlıca: Turkî) vә ya bütövlükdә götürüldükdә çağdaş türk dillәridir. Sözügedәn qavram göstәrilәn әsas vә digәr konseptual komponentlәri ilә qloballaşan dünya mәdәniyyәtlәri kontekstindә araşdırılmaya cәlb olunur. Әsas komponent alt qavramları vә hәmin qavramlara bağlı olan kateqoriyaları ilә birlikdә türkologiyanın ayrıca bir sahәsi olan türkoloji dilçilikdә öyrәnilir. Bütün bunlar isә sözügedәn üst qavramın komponentlәrinә görә koqnitiv-konseptual olaraq qavramlaşdırılması vә kateqoriyalaşdırılmasını şәrtlәndirir. 1. Türklük vә türk dili qavramları Türklük, türk dünyası vә türk mәdәniyyәti qavramlaşdırılması müstәvisindә qarşıya çıxan әsas birlәşdirici faktor türk dilidir. Daha doğrusu, türkcә vә ya başqa bir ifadә ilә ümumtürk
özәlliklәri ilә yer tutur. O, sözügedәn qavramların üst vә alt başlıqlar sәviyysindә dәrk olunması vә konseptual-kateqorial olaraq öyrәnilmәsini şәrtlәndirir. Türklük fenomeni türk dünyası vә türk mәdәniyyәti komponentlәrinә görә bir üst qavram vә ya bir ana başlıq (sәrlövhә) olaraq sәciyyәlәndirilә bilәr. Digәrlәri isә sözügedәn qavramın vә ya başlığın ayrı-ayrı konkret sәviyyәlәri vә ya alt başlıqları olaraq qavramlaşdırılır. Türklük qavramı türk dünyası vә türk mәdәniyyәti komponentlәri ilә türkologiya elmindә öyrәnilir. Sözügedәn qavramlaşdırmanın tәşәkkülündә çox önәmli bir rol oynayan türk dili birlәşdirici faktoru isә konseptual komponentlәri ilә türkologiya emlinin şöbәlәrindәn birindә araşdırılmaya cәlb olunur ki, bu şöbә dә türkoloji dilçilikdir.
1 Azәrbaycan dilindәki “qavrayış” sözü “qavramlaşma” şәklindә sözdüzәltmә vә “qavramlaşdırma, qavramlaşdırılma” kimi felin formadüzәltmә modellәrindә çox da geniş işlәnilmir. Buna görә dә dәrslikdә hәmin sözün sinonimi kimi “qavram” morfemi işlәdilir. Sözügedәn sözün leksik mәnası dünyanın dil xәritәsinin әsas elementi ilә bağlıdır. Daha doğrusu, qavram dünya haqqınada insan biliyinin bir vahididir, dil işarәsinin semantikası ilә müәyyәnlәşir. O, dil formasında ifadә olunan nәzәriyyәdir, ictimai şüurdur, hәyat obrazı faktıdır. Qavramla vә kateqoriya ilә bağlı olaraq müәyyәnlәşәn qavramlaşma vә kateqoriyalaşma işlәmlәri isә insan hafizәsindә gerçәk prototiplәri ilә dәrk olunaraq yığılan vә beyindә yenidәn işlәnilәn biliklәrә söykәnmәkdәdir. Hәmin biliklәrin vә hәr cür digәr mәlumatların dil sәviyyәlәri ilә ifadәsinә bağlı olaraq özünü göstәrәn ümumi “funksional-semantik tablo”nun “on-line” olaraq müәyyәnlәşdirilmәsi vә alt qavramları vә kateqoriyaları ilә adlandırılması isә koqnitiv dilçiliyin işidir.
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|