M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açan yoluk- partal fukara gelmiş beyara
- Qaçan
- Haysı
90
Qaqauz türkcәsindә göstәrilәn quruluşlu koordinativ-zaman konstruksiyalarında “ki” bağlayıcısının funksiyasını açan ‘nә zaman, nә vaxt, haçan’ sözü yerinә yetirir. “Açan” sözü bir sıra hallarda bağlayıcı söz (nisbi әvәzlik) funksiyasından uzaqlaşaraq, tabelilik bağlayıcısı yerindә dә işlәnir (Пoкрoвcкaя 1964: 157). Daha doğrusu, oğuz qrupu türk dillәrindә bağlayıcı söz kimi korrelyativ konstruksiyalarda işlәnәn vә әsas komponentdә korrelyat qarşılığı olan (mәsәlәn, haçan-o vaxt) leksik-sintaktik vasitә burada koordinativ quruluşlu xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrdә özünü göstәrir. Bu isә subordinativ MC uyğun ifadәlәrin qәlib-әvәzlik funksiyasından uzaqdır. Koordinativ-zaman mәnalı MC komponentlәrin yeri qaqauz türkcәsindә daha sәrbәstdir: asılı hissә hәm pre-, hәm inter-, hәm dә postpozisiyada gәlir; mәs.: Açan yoluk- partal fukara gelmiş beyara, zengin olan artık orodaymış. ‘Haçan sökük-yoluk fәqir biyara gәlmiş, zәngin olan artıq oradaymış’ (Babaoglu 1962: 89); Şindi açan şkolayı bitirdi, geri geldi, daa isle işler, hem de başkasını da üreder. ‘İndi, haçan ki, mәktәbi bitirdi, geri gәldi, daha yaxşı işlәyir, başqalarını da öyrәdir’(Budcaktan sesler 1959: 22); Çok sevinersin, açan işidersin gagauz melodiyalarını, hem kaval sesini… ‘Çox sevinәrsәn, haçan eşidәrsәn qaqauz melodiyalarını, hәm dә qaval sәsini…’ (Budcaktan sesler 1959: 24). –Korrelyativ-zaman mәnalı mürәkkәb cümlә: Azәrb. Havaxt toy sәsi eşitsәn, o gün bizdәsәn (Mәlikzadә 1977: 247); türk. Ne vakit mümkün olursa, o vakit gelirsiniz. ‘Nә vaxt mümkün olarasa, o vaxt gәlәrsiniz’ (“Türk Dili” jurnalı, 1976, s.199); türkmәn. –Siz haçan gitseňiz, menem şonda… ‘Siz haçan getsәniz, mәn dә onda…’(B. Seýtäkow. Bedirkent, 1972, s.136). Korrelyativ-zaman mәnalı MC komponentlәrini әlaqәlәndirәn bağlayıcı vasitәlәr fakultativ dә olur; mәs.: Azәrb. Qaçan Qazan evin yağmalatsa, halalının әlin alır dışara çıxardı (KDQ, 1962, s.150); qaq. Açan baksalar, derenin kenarında kum içinde düüner bir balık… ‘Haçan baxsalar, dәrәnin kәnarında qum içindә çırpınır bir balıq…’(Budcaktan sesler 1959: 12); türkmәn. Haysı nomer kime degişli bolsa, şol sekuntda jogap gaýtaryldy ‘Hansı nömrә kimә aiddirsә, o saniyәdә cavab verildi’(Kerbabaýew 1957: 39); qәdim qıpçaq. Gaçan kelsä yangi eldä uzun tuqmi bolur “кoгдa винoгрaд oкaжeтcя в нoвoй cтрaнe, oн будeт кaзaтьcя киcлым.” ‘Nә vaxt üzüm yeni bir ölkәdә meydana çıxsa, o turş olar’ (Сaрaи 1975: 26); qәdim özbәk. Kaçan kim iki saf tursa baзavlan seniң çekerläriң kökrär çu arslan “кoгдa жe cтaнoвятcя в ряды твoи вoйны, oни издaют грoмoвoй клич, слoвнo львы.” ‘Onlar nә vaxt sәnin ordunun sıralarında yer tutsalar, şir kimi göy gurultusuna bәnzәr sәs çıxararlar’(Щeрбaк 1956: 131). Qәdim türk dilindә 91
tәsadüf edilәn koordinativ-zaman mәnalı MC dә әsas komponentdә qarşılıq söz fakultativ olur; mәs.: qačan ol moγočlar bidilχ їmqa tẹgdilär ẹrsär ol jultuz tẹbrämädin šük turdї “кoгдa тe мaги дocтигли Вифлeeмa, тa звeздa ocтaнoвилacь нeпoдвижнo.” ‘Nә vaxt hәmin sehrbazlar Viflemeyә çatsalar, o ulduz hәrәkәtsiz qalar’ (ДТC: 400). Mәlum olduğu kimi, türkoloji dilçilikdә tabeli mürәkkәb cümlәlәr olaraq adlandırılan sintaktik konstruksiyalar sintaktik әlaqә üsullarına görә dörd qrupa ayrılmışdır: analitik, analitik- sintetik, sintetik, leksik-morfoloji. Hәmin sintaktik konstruksiyalar struktur-funksional baxımdan isә cümlә üzvәlәrinә görә tәsnif eilmişdir (Musayev 2011: 92). Daha doğrusu, türk dillәrindә nә qәdәr cümlә üzvü varsa, o qәdәr dә budaq cümlә vә ya tabeli mürәkkәb cümlә növü müәyyәnlәşdirilmişdir. Bunu aşağıdakı”Sxem”dә açıq-aydın görә bilәrik:
Mürәkkәb cümlә Sintaktik әlaqә üsulları analitik analitik-sintetik sintetik leksik-morfoloji mübtәda
xәbәr tamamlıq tәyin zaman
yer sәbәb
mәqsәd tәrzi-hәrәkәt kәmiyyәt dәrәcә
nәticә mübtәda
xәbәr tamamlıq tәyin zaman
yer sәbәb
tәrzi-hәrәkәt kәmiyyәt nәticә şәrt
güzәşt mübtәda
tamamlıq zaman
şәrt güzәşt
tamamlıq tәyin
b u d aq c ü m lәlә rin tip lәr i 92
Qeyd olunmalıdır ki, sözügedәn tәsniflәndirmә dә ali vә orta tәhsil sistemindә mürәkkәb cümlәnin tәdrisi prosesindә özünü adekvat bir yöntәm olaraq çox da doğrultmamışdır. Yuxarıdakı sxemdәn dә göründüyü kimi, cümlә üzvlәri ilә mürәkkәb cümlәnin növlәri hәm say, hәm dә mәzmun etibarilә üst-üstә düşmür. Mәsәlәn, “qarşılaşdırma, qoşulma vә nәticә” bildirәn cümlә üzvlәri yoxdur, ancaq qarşılaşdırma, qoşulma vә nәticә budaq cümlәlәri vә ya qarşılaşdırma, qoşulma vә nәticә budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәr vardır. Bu baxımdan sözügedәn kitabda mürәkkәb cümlәlәr sadә-geniş cümlәlәrdәn fәrqli olaraq hәm dә xüsusi- mürәkkәb quruluşlu polipredikativ vahidlәr olaraq araşdırmaya cәlb olunaraq tәsvir edilir. Onların komponentlәri arasındakı semantik-sintaktik tebelilik mürәkkәb cümlә sisteminin struktur, semantik, funksional vә konseptual özәlliklәri ilә qarşılıqlı olaraq müәyyәnlәşdirilir. Sintaksisdә polipedikativliyin xüsusi
bir quruluş-kateqoriya sәviyyәsindә müәyyәnlәşdirilmәsi ehtiyacı әslindә sadә vә mürәkkәb cümlәlәrin adekvat tәsnifinin aparılmasındakı çәtinliklәrdәn irәli gәlmişdir. Belә ki, istәr stpuktur-funksional, istәrsә dә әnәnәvi struktur-semantik aspektlәrdә mürәkkәb cümlәlәrin omonimik-semantik özәlliklәri vә
halda qarışdırılmışdır. Buna görә dә mürәkkәb cümlәlәrin omomodellәrә әsaslanan struktur- sematik tiplәri indiyә qәdәr müәyyәnlәşdirilmәmişdir. Ayrı-ayrı mürәkkәb cümlәlәr sintaktik-diskursiv kontekstdә ümumi semantikasına görә birdәn çox konseptual sәciyyәli mәnaya malik ola bilirlәr. Mәsәlәn, şәrt-zaman, şәrt-güzәşt vә s. konkret mürәkkәb cümlә növlәri kimi. Bunları mürәkkәb cümlә sintaksisindә sintaktik çoxmәna- lılıq hadisәsi olaraq da adlandıra bilәrik. Bu barәdә yuxarıda sözügedәn kitabın sonrakı bölüm- lәrindә daha geniş vә örnәklәrә әsasәn әtraflı danışılmışdır (Musayev 2011: 207-237). Bundan öncә, mürәkkәb cümlәnin komponentlәrinin eyni bir tabelilik әlaqәsi vә buna uyğun bağlayıcı vasitәlәri ilә qurulan ayrı-ayrı sintaktik quruluşlarında müxtәlif vә eyni sәciyyәli mürәkkәb cümlә Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|