M. M. Musayev

93 

 

növlәri  sıralanmasını  göstәrmәk  istәyirik.  Biz  burada  mürәkkәb  cümlәnin  sintaktik  әlaqәnin 

xarakterinә  görә  müәyynlşәn  quruluşlarını  omomodellәr,  hәmin  omomodellәrdә  sıralanan 

konseptual-funksional sahәlәri isә onun mәnaca növlәri olaraq tәsniflәndiririk.   

Yuxarıda da göstәrildiyi kimi, komponentlәrin sintaktik-semantik tabeliliyinә vә bunlara 

uyğun  konstituent,  yәni  qurucu  bağlayıcı  vasitәlәrә  görә  mürәkkәb  cümlәnin  subordinativ-

sintaktik,  koordinativ-sintaktik  vә  korrelyativ-sintaktik  sәciyyәli  omonimik  modellәri  qurulur. 

Belәliklә dә xüsüsi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin 23 konseptual-struktur tipi vә ya konkret 

olaraq mürәkkәb cümlәnin mәnaca növlәri hәmin omomodellәrdә konseptual-funksional sahәlәrә 

әsasәn müәyyәnlәşir. Bunlar aşağıdakılardan ibarәtdir: 

1) subordinativ-subyekt; 

2) subordinativ-obyekt;  

3) subordinativ-qapalı-obyekt; 

4) subordinativ-tәyinetmә;  

5) subordinativ-zaman;  

6) subordinativ-sәbәb;  

7) subordinativ-mәqsәd;  

8) subordinativ-tәrz bildirmә;  

9) subordinativ-dәrәcә;  

10) subordinativ-müqayisә vә ya -gәrәkdirmә;  

11) koordinativ-zaman;  

12) koordinativ-sәbәb;  

13) koordinativ-mәqsәd;  

14) koordinativ-nәticә;  

15) koordinativ-şәrt;  

16) koordinativ-güzәşt vә ya -müqayisәli-güzәşt;  

17) korrelyativ-subyekt;  

18) koppelyativ-obyekt;  

19) korrelyativ-tәyinetmә;  

20) korrelyativ-saman;  

21) korrelyativ-yer vә -yer-mәkan;  

22) korrelyativ-müqayisә vә ya -gәrәkdirmә;  

---

94 

 

23) korrelyativ-kәmiyyәt bildirmә. 

Mürәkkәb  cümlәnin  komponentlәri  arasınadakı  sintaktik  tabelilik  әlaqәlәri,  yuxarıda  da 

göstәrildiyi kimi, bütövlükdә subordinativ-, koordinativ- vә korrelyativ-sintaktik omomodellәr 

çәrçivәlәrindә  müәyyәnlәşdirilir.  Ayrılıqda  isә  ümumtürk  dili  sintaksisinә  mәxsus  әn  üst 

predikativlik  dәrәcәlәri  ilә  gerçәklәşәn  konseptual-funksional  sahәlәr  hәmin  omomodellәrdә 

mürәkkәb  cümlәlәrin  ayrı-ayrı  konkret  mәnaca  növlәri  kimi  kateqoriyalaşdırılır.  Mürәkkәb 

cümlәlәrin konseptual-struktur modeli dünyanın dil xәritәsinin “semantik tablosu”nda yer alan 

konseptual-funksional  sahәlәrin  dәrk  olunması  proseslәrinә  görә  qurulur.  Subyekt-obyekt, 

zaman-mәkan,  sәbәb-nәticә,  sәbәb-mәqsәd,  şәrt-qarşılaşdırma,  tәrz-müqayisә,  yer-mәkan  vә 

s. konseptual-funksional sahәlәri sözügedәn dәrk etmә kontekstini tәşkil edәn başlıca semantik 

kateqoriyalardır.  Aşağıdakı  sxemdә  bütün  bunlar  daha  әyani  şәkildә  göstәrilmişdir.  (Sxem 

№2). 

 

 

 

 

 

 

 

---

95 

 

subordinativ

 

koordinativ 

korrelyativ 

 

obyekt 

subyekt  

qapalı-obyekt 

tәyin etmә 

zaman 

sәbәb 

dәrәcә 

tәrz bildirmә 

mәqsәd 

gәrәkdirmә 

sәbәb 

subyekt 

mәqsәd 

nәticә 

şәrt 

zaman 

müqayisәli-güzәşt 

tәyin etmә 

zaman 

gәrәkdirmә 

 

yer-mәkan 

kәmiyyәt bildirmә 

obyekt 

 

 

 

       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mürәkkәb 

cümlәnin 

konseptual-

struktur modeli 

 

---

96 

 

2.1.3.1.2.Mürәkkәb  cümlәlәrin  normativ-sintaktik  quruluşları,  üslubi-sintaktik 

normaları vә variantları 

Xüsusi-mürәkkәb  polipredikativ  vahidlәrin  (PV)  yuxarıda  göstәrilәn  konseptual-struktur 

növlәrinin bir sira quruluşları dil-nitq sistemindә üslubi-sintaktik variantlar kimi işlәnir

19

. Üslubi-

sintaktik variantlar sәviyyәsindә özünü göstәrәn xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәr yazılı vә 

sifahi  nitq  prosesindә  informasiyavericiliyin  xarakterindәn  asılı  olaraq  komponentlәrin 

yerlәşmәsinә,  yәni  formanın  ifadәsinә  görә  uyğun  normativ  analoq-konstruksiyalardan  fәrqlәnir. 

Burada komponentlәrin yerdәyişmәsi inversiya hadisәsindәn fәrqli olaraq daimidir vә dil-nitq faktı 

sәviyyәsindәdir.  Aşağıda  subordinativ-subyekt  mәnalı  mürәkkәb  cümlәlәrә  dair  verilәn  uyğun 

linqvistik  açıqlanma  vә  hәm  sözügedәn  sintaktik  konstruksiyaların  normativ-sintaktik 

quruluşlarına,  hәm  dә  üslubi-sintaktik  variantlarına  aid  gәtirilәn  örnәklәr  söylәdiklәrimizi  tәsdiq 

etmәkdәdir.   

Әsas  komponentdәki  subyektin  ifadәsinә  görә  subordinativ-subyekt  xüsusi-mürәkkәb 

PV  vә  ya  subordinativ-subyekt  mәnalı  MC  iki  yerә  bölünür.  Birincilәrdә  müxtәlif  qәlib-

әvәzliklәr vә digәr “nominallaşmış” bağlayıcı vasitәlәrlә ifadә olunan subyekt әsas komponentin 

mübtәdası  yerindә  işlәnir  vә  asılı  hissә  dә  mәhz  onları  tamamlayır,  yaxud  da  әvәz  edir. 

İkincilәrdә  isә  müxtәlif  “predikatlaşmış”  bağlayıcı  vasitәlәr  (işarә,  qeyri-müәyyәn  әvәzliklәri, 

kömәkçi leksik vahidlәr vә s.) cümlәnin әsas komponentinin xәbәri yerindә işlәnir, asılı hissә dә 

hәmin  “yarımçıq”  subyekt-xәbәri  aydınlaşdırır.  Bu  tip  MC  әsas  komponentin  әvәzliklәrlә  vә 

digәr  “predikatlaşmış”  kömәkçi  leksik  vasitәlәrlә  ifadә  olunmuş  xәbәri  “bağlayıcı-operator” 

(Typниязов 1987) funksiyasında işlәnir. Bunlar tәrәflәri әlaqәlәndirәn başlıca vasitә kimi özünü 

göstәrir.  Buna  görә  dә  birincilәrdәn  fәrqli  olaraq,  hәmin  MC  göstәrilәn  konstituent  bağlayıcı 

vasitәlәr fakultativ olmur.  

A)  Әsas  komponent  daha  çox  öncә,  asılı  hissә  isә  sonra  gәlir.  Bu  tip  MC  tәrәflәrinin 

әlaqәlәnmәsindә “ki” bağlayıcısı özünü göstәrir.  Bәzәn dә asılı hissәnin xәbәri şәrt quruluşunun 

-sa

2

  morfoloji-sintaktik  әlamәti  ilә  işlәnir,  ona  -mı

4 

şәkilçilәşmiş  әdatı  da  qoşulur  vә  burada 

qrammatik-sintaktik  vasitәlәrin  fakultativliyi  dә  istisna  olunmur.  Asılı  hissә  әsas  komponentin 

işarә  vә  başqa  nominallaşmış    әvәzlik  vә  digәr  kömәkçi  qәlib-leksik  vahidlәrlә  ifadә  edilәn, 

yaxud da fakultativ olan subyekt-mübtәdasına, yәni qrammatik mübtәda-xәbәr üzvlәnmәsinin bi-

rinci tәrәfinә aıd olur.  Әsas komponentdә “siqnalçı” әvәzliklәrin vә digәr qәlib leksik vahidlәrin 

                                                 

19

 M. M. Musayevin sözügedәn kitabında mürәkkәb cümlәlәrin üslubi-sintaktik variantlarından geniş bәhs olunur. 

---