97
işlәnib-işlәnilmәmәsinә, çox hallarda isә fakultativliyinә görә haqqında danışılan MC iki qrupa
ayırmaq olar.
1. Әsas hissәdәki mübtәda-xәbәr üzvlәnmәsindә birincinin yerliyi kimi o, ol, bu, elәlәri,
belәlәri (Azәrb.), şu (türk), ol, şu (türkmәn) kimi işarә vә elәsi, belәsi, orası, burası, bәzi, bәzilәri
(Azәrb.), dahası (türk) kimi nominallaşmış әvәzliklәr, elәcә dә digәr kömәkçi “bir neçәsi, bir
neçәlәri, bir şey, bir mәsәlә, bir hal, bu cәhәt, o cәhәt, bir cәhәt” kimi qәlib-leksik vahidlәr
işlәnilir; mәs.: Azәrb. Bu da tәsadüfi deyil ki, yazıçılarımız keçmişimizin Xәtainin adı vә
fәaliyyәti ilә bağlı olan parlaq vә mürәkkәb mәrhәlәsinә xüsusi maraq göstәrirlәr (“Әdәbiyyat vә
incәsәnәt” qәzeti, 20 may, 1983-cü il, s. 6); Bu yalan imiş ki, girmәz oğru cәnnәt bağinә
(Kisvәri. Әsәrlәri,1984, s. 36); O da sonradan mәlum oldu ki, danışıqlarının çoxu yalan imiş
(Danışıqdan); Elәlәri dә vardır ki, heç danışdırmasan yaxşıdır (Danışıqdan); Burası yaxşıdır ki,
Әkrәm Әylisi şәri hәyat faktı kimi inandırıcı vә qabarıq göstәrir, ona qarşı barışmaz mövqe tutur
(“Әdәbiyyat vә incәsәnәt” qәzeti, 20 may 1983-cü il, s. 6); Klassiklәrimizin elәsi yoxdur ki,
külliyyatı vә ya seçilmiş әsәrlәri bu 50 ildә öz әlifbamızda çap edilmәmiş olsun (“Kommunist”
qәzeti, 13 iyun 1992-ci il, s.2); O cәhәt maraqlıydı ki, kinoya heç kim gәlmәmişdi (Danışıqdan).
Azәrbaycan türkcәsindә göstәrilәn subordinativ-subyekt mәnalı MC elә quruluşları
vardır ki, bütövlükdә frazadanböyük vahidin sonluğu kimi özünü göstәrir. Jәni frazadanböyük
vahidin әvvәlki cümlәsindәki rema üzv kәnara çıxır vә hәmin mәtndәki ikinci cümlә-
komponentin birinci tәrәfinin predikativ mәrkәzinin tema әsas hissәsi kimi işlәnilir; mәs.;
Görünür, bu da çıxmır, aşkar hiss olunur. Hiss olunur ki, artisliyi bacarmırsan (M.Cәlal.
Seçilmiş әsәrlәri, 4 c., 1969, s. 286).
Göstәrilәn dil-nitq hadisәsi dә parselyat-qoşulmalı mәtn-konstruksiyalar kimi izah
olunur. Çünki burada hәr hansı bir söylәmin buraxılmış üzvü kәnara çıxaraq bir frazadanböyük
vahid әmәlә gәtirir. İstәr mono-, istәrsә dә polipredikativ vahidlәrin mәzmununa görә tamam-
lanmayan rema üzvü informasiyavericilikdә yerlәşdiyi sintaktik әhatәdәn ayrılaraq MC mәtnin
sonluq-komponenti kimi formalaşdırır.
Qaqauz vә türkmәn türkcәlәrindә subordinativ-subyekt mәnalı MC göstәrilәn
quruluşunda әsas komponent daha çox postpozisiyada işlәnir. Dilçilik әdәbiyyatında hәmin
uzus-sintaktik keyfiyyәt qaqauz türkcәsinin qrammatik quruluşunda ekstralinqvistik faktor kimi
qiymәtlәndirilir. Belә bir vәziyyәtin Hind-Avropa dillәri ilә bir әrazidә yerlәşәn qaqauz
98
türkcәsinin sintaktik quruluşuna sözügedәn dillәrin göstәrdiyi dilxarici tәsirlәrdәn әmәlә
gәldiyi söylәnilir (Дмитpиев 1962: 251).
Azәrbaycan türkcәsindә sözügedәn uzus-keyfiyyәtin yeni bir sintaktik quruluşda
reallaşması (Cәfәrzadә 1976) qәdim türk dili sintaktik qurumunun günümüzә qәdәr qorunması
demәkdir. Belә ki, güclü informasiyavericiliyә malik olduğundan özünәmәxsus analitizmi ilә
fәrqlәnәn türk dillәrinin qәdim vә ilkin mәrhәlәlәrindә MC tema әsas hissәsi prepozisiyada vә
interpozisiyada çox geniş işlәnir. Bu da sözügedәn konstruksiyaları göstәrilәn qurumlu
subordinativ-subyekt mәnalı MC sintaktik arxetiplәri kimi qiymәtlәndirmәyә әsas verir.
Sintaktik quruluşu etibarilә hәmin konstruksiyaların özәlliyi ondan ibarәtdir ki, onlarda digәr
bağlayıcı vasitәlәrә tәsadüf edilmir; mәs.: qaq. Yankuyu yoktu nee aaramaa, bu belliydi.
‘Yanku nә üçün axtarılmırdı, bu bәlliydi’ (N.Babaoğlu. Bucak ecelleri, 1979, s.115); türkmәn.
Häzir ajal kimiň ýakasından öňürti tutjak, ol mälim däl... ‘İndi әcәl kimin yaxasından daha
әvvәl yapışacaq, bu mәlum deyil’ (H. Derýaew. Ykbal; Nartyev, 1988, s. 86 ); Men üstün
çyksam, baýrama mynasyp bolžakmy ỳạ-da ýok, ine, şu anyk däl. ‘Mәn qalib gәlsәm,
bayrama münasib olacağammı vә ya yox, mәhz bu, mәlum deyil’ (O.Akmämmedov.
Jezalandyrylmaўan jenaўatçylar: Jenә orada, s. 88); Azәrb. Bayram adında bir oğlan vardı, o da
yerimi demәdi (Danışıqdan).
Azәrbaycan türkcәsindә bu tip sintaktik konstruksiyaların üslubi-sintaktik normaları
çoxdan formalaşmışdır
20
. Bunlar qpammatik-sintaktik norma kimi formalaşmış olan
subordinativ-subyekt mәnalı MC komponentlәrinin yerlәşmәsinә, yәni informasiyavericilikdә
tema komponentin rema-komponent kimi işlәnilmәsi ilә fәrqlәnir. Burada asılı hissә әvvәl gәlir
vә әsas komnonentdәki “bu, o, onlar” qәlib-әvәzliklәrinә aid olur; mәs.: C.Mәmmәdquluzadә
burada din mәktәblәrini pislәmәklә, hәm dә tәlim-tәrbiyәnin kiçik yaşlardan düzgün getmәmәsini
irәli sürür ki, bu da da çox böyük әhәmiyyәtә malikdir; Etajerka vә mәrtәbәlәrarası artırmalar 45
әvәzinә 60 dәrәcәli bucaq altında quraşdırılmışdır ki, bu da adamların çıxıb-düşmәsi üçün
tәhlükәlidir; 1963-64-çü illәrdә respublikamızın kolxozları qoyunçuluqdan 23 milyon gәlir
göturmüşdür ki, bu da heyvandarlıqdan әldә edilәn gәlirin 34 faizini tәşkil edir (M. Adilov.
Qәzet dili, s. 5-6 ); Otağın önündә kirişi gәrdi, keyigi sinirlәdi. Baxdı gördu bu otaq (mәgәr
20
Üslubi-sintaktik normalara aid edilәn konstruksiyalarda rema-komponent özünün bir qәdәr fәrqli sintaktik
quruluşuna görә seçilir. Yәni buradakı MC modelindә bütövlükdә bir dәyişiklik olmasa da, onun asılı vә ya әsas
rema-komponenti müәyyәn konstituentlәrinә görә fәrqlәnir. Üslubi-sintaktik normalar dil sistemindә әdәbi dilin
müxtәlif üslublarının inkişafı nәticәsindә formalaşır vә informasiyavericilikdә nitq faktından dil amilinә çevrilir.