M. M. Musayev



Yüklə 3,61 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə39/171
tarix20.09.2017
ölçüsü3,61 Mb.
#871
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   171

97 

 

işlәnib-işlәnilmәmәsinә, çox hallarda isә fakultativliyinә  görә haqqında danışılan MC iki qrupa 



ayırmaq olar.  

1. Әsas hissәdәki mübtәda-xәbәr üzvlәnmәsindә birincinin yerliyi kimi o, ol, bu, elәlәri, 

belәlәri  (Azәrb.), şu (türk), ol, şu (türkmәn) kimi işarә vә elәsi, belәsi, orası, burası, bәzi, bәzilәri 

(Azәrb.),  dahası  (türk)  kimi  nominallaşmış  әvәzliklәr,  elәcә  dә  digәr  kömәkçi  “bir  neçәsi,  bir 

neçәlәri,  bir  şey,  bir  mәsәlә,  bir  hal,  bu  cәhәt,  o  cәhәt,  bir  cәhәt”  kimi  qәlib-leksik  vahidlәr 

işlәnilir;  mәs.:  Azәrb.  Bu  da  tәsadüfi  deyil  ki,  yazıçılarımız  keçmişimizin  Xәtainin  adı  vә 

fәaliyyәti ilә bağlı olan parlaq vә mürәkkәb mәrhәlәsinә xüsusi maraq göstәrirlәr (“Әdәbiyyat vә 

incәsәnәt”  qәzeti,  20  may,  1983-cü  il,  s.  6);  Bu  yalan  imiş  ki,  girmәz  oğru  cәnnәt  bağinә 

(Kisvәri.  Әsәrlәri,1984,  s.  36);  O  da  sonradan  mәlum  oldu  ki,  danışıqlarının  çoxu  yalan  imiş 

(Danışıqdan); Elәlәri dә vardır ki, heç danışdırmasan yaxşıdır (Danışıqdan); Burası yaxşıdır ki, 

Әkrәm Әylisi şәri hәyat faktı kimi inandırıcı vә qabarıq göstәrir, ona qarşı barışmaz mövqe tutur 

(“Әdәbiyyat  vә  incәsәnәt”  qәzeti,  20  may  1983-cü  il,  s.  6);  Klassiklәrimizin  elәsi  yoxdur  ki, 

külliyyatı vә ya seçilmiş әsәrlәri bu 50 ildә öz әlifbamızda çap edilmәmiş olsun (“Kommunist” 

qәzeti, 13 iyun 1992-ci il, s.2); O cәhәt maraqlıydı ki, kinoya heç kim gәlmәmişdi (Danışıqdan).  

Azәrbaycan  türkcәsindә  göstәrilәn  subordinativ-subyekt  mәnalı  MC  elә  quruluşları 

vardır ki, bütövlükdә frazadanböyük vahidin sonluğu kimi özünü göstәrir. Jәni frazadanböyük 

vahidin  әvvәlki  cümlәsindәki  rema  üzv  kәnara  çıxır  vә  hәmin  mәtndәki  ikinci  cümlә-

komponentin  birinci  tәrәfinin  predikativ  mәrkәzinin  tema  әsas  hissәsi  kimi  işlәnilir;  mәs.; 

Görünür,  bu  da  çıxmır,  aşkar  hiss  olunur.  Hiss  olunur  ki,  artisliyi  bacarmırsan  (M.Cәlal. 

Seçilmiş әsәrlәri, 4 c., 1969, s. 286). 

Göstәrilәn  dil-nitq  hadisәsi  dә  parselyat-qoşulmalı  mәtn-konstruksiyalar  kimi  izah 

olunur. Çünki burada hәr hansı bir söylәmin buraxılmış üzvü kәnara çıxaraq bir frazadanböyük 

vahid әmәlә gәtirir. İstәr mono-, istәrsә dә polipredikativ vahidlәrin mәzmununa görә tamam-

lanmayan rema üzvü informasiyavericilikdә yerlәşdiyi sintaktik әhatәdәn ayrılaraq MC mәtnin 

sonluq-komponenti kimi formalaşdırır.  

Qaqauz  vә  türkmәn  türkcәlәrindә  subordinativ-subyekt  mәnalı  MC  göstәrilәn 

quruluşunda  әsas  komponent  daha  çox  postpozisiyada  işlәnir.  Dilçilik  әdәbiyyatında  hәmin 

uzus-sintaktik keyfiyyәt qaqauz türkcәsinin qrammatik quruluşunda ekstralinqvistik faktor kimi 

qiymәtlәndirilir.  Belә  bir  vәziyyәtin  Hind-Avropa  dillәri  ilә  bir  әrazidә  yerlәşәn  qaqauz 



98 

 

türkcәsinin  sintaktik  quruluşuna  sözügedәn  dillәrin  göstәrdiyi  dilxarici  tәsirlәrdәn  әmәlә 



gәldiyi söylәnilir (Дмитpиев 1962: 251). 

Azәrbaycan  türkcәsindә  sözügedәn  uzus-keyfiyyәtin  yeni  bir  sintaktik  quruluşda 

reallaşması (Cәfәrzadә 1976) qәdim türk dili sintaktik qurumunun günümüzә qәdәr qorunması 

demәkdir.  Belә  ki,  güclü  informasiyavericiliyә  malik  olduğundan  özünәmәxsus  analitizmi  ilә 

fәrqlәnәn türk dillәrinin qәdim vә ilkin mәrhәlәlәrindә MC tema әsas hissәsi prepozisiyada vә  

interpozisiyada  çox  geniş  işlәnir.  Bu  da  sözügedәn  konstruksiyaları  göstәrilәn  qurumlu 

subordinativ-subyekt  mәnalı  MC  sintaktik  arxetiplәri  kimi  qiymәtlәndirmәyә  әsas  verir. 

Sintaktik  quruluşu  etibarilә  hәmin  konstruksiyaların  özәlliyi  ondan  ibarәtdir  ki,  onlarda  digәr 

bağlayıcı  vasitәlәrә  tәsadüf  edilmir;  mәs.:  qaq.  Yankuyu  yoktu  nee  aaramaa,  bu  belliydi. 

‘Yanku nә üçün axtarılmırdı, bu bәlliydi’ (N.Babaoğlu. Bucak ecelleri, 1979, s.115); türkmәn.  

Häzir  ajal  kimiň    ýakasından  öňürti  tutjak,  ol  mälim  däl...  ‘İndi  әcәl  kimin  yaxasından  daha 

әvvәl  yapışacaq,  bu  mәlum  deyil’  (H.  Derýaew.  Ykbal;  Nartyev,  1988,  s.  86  );      Men  üstün 



çyksam,  baýrama  mynasyp  bolžakmy  ỳạ-da  ýok,  ine,  şu  anyk  däl.  ‘Mәn  qalib  gәlsәm, 

bayrama  münasib  olacağammı  vә  ya  yox,  mәhz  bu,  mәlum  deyil’  (O.Akmämmedov. 

Jezalandyrylmaўan jenaўatçylar: Jenә orada, s. 88); Azәrb. Bayram adında bir oğlan vardı, o da 

yerimi demәdi (Danışıqdan).  

Azәrbaycan türkcәsindә bu tip sintaktik konstruksiyaların üslubi-sintaktik normaları 

çoxdan  formalaşmışdır

20

.  Bunlar  qpammatik-sintaktik  norma  kimi  formalaşmış  olan 



subordinativ-subyekt  mәnalı  MC  komponentlәrinin  yerlәşmәsinә,  yәni  informasiyavericilikdә 

tema komponentin rema-komponent kimi işlәnilmәsi ilә fәrqlәnir. Burada asılı hissә әvvәl  gәlir 

vә  әsas  komnonentdәki  “bu,  o,  onlar”  qәlib-әvәzliklәrinә  aid  olur;  mәs.:  C.Mәmmәdquluzadә 

burada din mәktәblәrini pislәmәklә, hәm dә tәlim-tәrbiyәnin kiçik yaşlardan düzgün getmәmәsini 

irәli sürür ki, bu da da çox böyük әhәmiyyәtә malikdir; Etajerka vә mәrtәbәlәrarası artırmalar 45 

әvәzinә  60  dәrәcәli  bucaq  altında  quraşdırılmışdır  ki,  bu  da  adamların  çıxıb-düşmәsi  üçün 

tәhlükәlidir;  1963-64-çü  illәrdә  respublikamızın  kolxozları  qoyunçuluqdan  23  milyon  gәlir 

göturmüşdür  ki,  bu  da  heyvandarlıqdan  әldә  edilәn  gәlirin  34  faizini  tәşkil  edir  (M.  Adilov. 

Qәzet  dili,  s.  5-6  );  Otağın  önündә  kirişi  gәrdi,  keyigi  sinirlәdi.  Baxdı  gördu  bu  otaq  (mәgәr 

                                                 

20

  Üslubi-sintaktik  normalara  aid  edilәn  konstruksiyalarda  rema-komponent  özünün  bir  qәdәr  fәrqli  sintaktik 



quruluşuna  görә  seçilir.  Yәni  buradakı  MC  modelindә  bütövlükdә  bir  dәyişiklik  olmasa  da,  onun  asılı  vә  ya  әsas 

rema-komponenti  müәyyәn  konstituentlәrinә  görә  fәrqlәnir.  Üslubi-sintaktik  normalar  dil  sistemindә  әdәbi  dilin 

müxtәlif üslublarının inkişafı nәticәsindә formalaşır vә informasiyavericilikdә nitq faktından dil amilinә çevrilir. 

 



Yüklə 3,61 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   171




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə