M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sosial elmlәrin intellektual kontekstin mahiyyәtini
- . Ümumtürk mәdәniyyәtinin koqnitiv-konseptual layihәsi
- “Türk
- 1. Sivilizasiya: Әsas komponentlәri
12
Sözügedәn qavramlaşdırma hadisәsi müasir koqnitiv elmә vә türkoloji dilçiliyin uyğun şöbәlәrinә görә öyrәnilir. Buna bağlı olaraq dәrslikdә türkokoloji dilçiliyin dünәni vә bu günü retprosperspektivel (keçmişә, indiyә vә gәlәcәyә görә) vә interospektivel (milli mentalitetә vә ya “milli-mәnәvi öz”ә bağlı adәt-әnәnәlәrә vә s. görә) olaraq araşdırılır. Daha doğrusu, retrospektiv, prospektiv vә perspektiv 2 olaraq aparılan elmi-nәzәri açıqlanma sinkretik sәciyyәli qavram, qavramlaşdırma, qavramlaşdırılma, kateqoriya vә kateqoriyalaşdırma işlәmlәrinin aparılmasına yol açır. Belә bir araşdırma-öyrәnilmә üsulu özü ilә birlikdә yeni yönüm vә yöntәmlәri 3 gәtirir ki, bunlar da koqnitiv vә informasiya texnologiyaları dilçiliyinin nailiyyәtlәrindәn istifadә etmәklә müәyyәnlәşdirilir. Aşağıda hәm koqnitiv dilçiliyin, hәm dә
2 Müxtәlif dil-nitq kateqoriyalarına dair dil vahidlәri koqnitiv-konseptual olaraq gәlәcәyә görә perspektiv, indiyә görә prospektiv, tarixi keçmişә görә isә retrospektiv aspektlәrdә araşdırılmaqdadır. Sosial elmlәrdә konkret hadisә vә predmetlәr, tarixi gedişatlar bütövlükdә retprosperspektivel vә ayrılıqda interospektivel bir müstәvidә dyәrlәndirilәrәk kompleksiv bir şәkildә birlәşdirilmәkddir. Belә bir kontekstdә frazeologizmlәrin ayrıca bir növü vә ya digәr dil-nitq vahidlәri dә daha çox “müqayisәsiz sәciyyәli” özbәöz olan milli mentalitetә, etnoqrafiyaya, demoqrafiyaya, folklora, mifologiyaya vә s. görә, hәr şeydәn öncә, interospektiv aspektdә öyrәnilmәkdәdir. Yuxarıda göstәrilәn aspektlәrin bütününә görә türkoloji dilçilikdә yeni bir araşdırma-öyrәnilmә konteksti formaşdırılmışdır: prospektiv, retrospektiv, perspektiv vә interospektiv müstәvi. Sözügedәn yönüm koqnitiv dilçiliyin әsas linqvistik prinsiplәrindәn biri olaraq da qiymәtlәndirilә bilәr (Musaoğlu 2002: 319-320; Musaoğlu, Hasanova 2006b).
әsasәn tәdricәn dәyişdiyi, inkişaf etdiyi vә getdikcә dә hәmin prosesdә bir-biri ilә qovuşduğu müasir elmşünaslıqda müşahidә olunmaqdadır. Müasir dilçiliyin әsas inkişaf meyli isә milli-mәnәvi dәyәrlәrә vә canlı vә cansız alәmә dair faktorlara görә müxtәlif üst vә alt qavramların vә kateqoriyaların yeni bir konseptual-kateqorial kontekstdә bir-biri ilә bağlı olaraq qavramlaşdırılması vә kateqoriyalaşdırılması ilә müәyyәnlәşir. Hәmin qavramlaşdırmalar vә kateqoriyalaşdırmalar müasir elmşünaslıqda böyük tәkamül dәyişikliklәri keçirdәn vә artıq bütövlükdә koqnitiv xarakterli sosial elmlәrin ayrı-ayrı sahәlәrinә dair inkişaf etdirilәn vә formalaşdırılan yeni elmi-tәtbiqi metodlarla aparılır. Şübhәsiz ki, yeni bir konseptual-kateqorial kontekstdә gerçәklәşәn bütün qavramlaşmalar vә kateqoriyalaşmalar, hәr şeydәn öncә, tәbii insan dilindә öz әks-sәdasını tapır, yәni sözün әsl mәnasında dildә simvollaşır, sistemlәşir, mücәrrәdlәşir vә konkretlәşir. Buna görә dә dәyişәn, yenilәşәn sosial elmlәrin başında, bizcә, dilçilik gәlir. Dilçilik elminin isә bu gün tәdqiq vә tәdbiq olunan sahәlәri getdikcә genişlәnir. Daha doğrusu,
Türkoloji dilçilikdә müxtәlif sistemli dillәrin vә türk dillәri materiallarının müqayisәli olaraq öyrәnilmәsi nәticәsindә müqyisәli-qarşılaşdırmalı (kontrastiv) vә müqayisәli-tutuşdurmalı (konfrontativ) yöntәmlәr bu gün artıq çox açıq bir şәkildә müәyyәnlәşdirilә bilmәkdәdir. Müqayisәli dilçilikdә prospektiv+retrospektiv=perspektiv+inrerospektiv sәciyyәli binar aspektlәr vә ya artıq ierarxik xarakterli tәk bir araşdırma-öyrәnilmә istiqamәti ortaya çıxmaqdadır. Hәmin istiqamәtdә sinxronik-diaxronik sәciyyәli tәdqiqatların davam etdirilmәsi tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi dilçiliyin pra- vә protodil dil sәviyyәlәrinin canlandırılması işlәrinin nәticәlәndirilmәsinә dә yol açmaqdadır. Belәliklә, türkologiyada tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi dilçilik bu gün artıq ümumi bir
yönümü ilә konseptual olaraq müәyyәnlәşdirilә bilmәkdәdir. Frazeologizmlәr konseptual-kateqorial xarakterli qavramlaşdırmaların vә kateqoriyalaşdırmaların ümumi vә xüsusi prinsiplәrinә görә sinxronik-prospektiv, diaxronik- retrospektiv vә diaxronik-interospektiv sәviyyәlәrdә tәsniflәndirilmәkdәdir (Musaoğlu, Hәsәnova 2006a). 3 “Yönüm vә yöntәm” sözlәrinin sinonimlәri olaraq Azәrbaycan dilindә “istiqmәt vә metod” sözlәri dә işlәnilir. 13
informasiya texnologiyaları vә ya kompüter linqvistikasının iş prinsiplәrinin türkoloji dilçiliyin problemlәrinin hәll olunmasındakı potensialından yeri gәldikcә bәhs olunacaqdır.
2. Ümumtürk mәdәniyyәtinin koqnitiv-konseptual layihәsi Türkdilli corafiyada yer tutan Anadolu-Rumeli, Azәrbaycan, türkmәn, qazax, qırğız, özbәk, qaraqalpaq, uyğur, tatar, başkırd, çuvaş, saha (yakut), tuva, karaim, qaqauz, qaraçay- balkar, qumuq, noqay, altay, salar, xakas tarixi etnik-milli kimliklәri ümumtürk mәdәniyyәti kontekstinin әsas komponentlәri olaraq özünü göstәrir. Vә hәmin komponentlәr “Türk dünyası”qavramının tәrkibini tәşkil edir. Sözügedәn mәdәniyyәtin bütününü tәşkil edәn etnik-milli әsas vә buna bağlı olaraq da türklük fenomeni; dünyadakı türk xalqlarının әnәnәvi vә yeni dinlәri vә inancları, adәt- әnәnәlәri, hәyat tәrzlәri vә davranış şәkillәri, әdәbiyyat vә musiqi növlәri ilә bir yerdә öyrәnilmәkdәdir. Bütün bunlar; hәm ayrılıqda, hәm dә bütövlükdә müxtәlif türk әdәbi dillәri vә dialektlәri ilә ümumtürk dili olaraq dәrk olunmaqdadır. Türklük fenomeninin türk dili, türk dünyası vә mәdәniyyәti ilә sözügedәn qavramlaşdırılması sivilizasiyaların universal-interaktiv qovşağında, “bilgi
çağı”nın ehtiyacılarının yerinә yetirilmәsiylә vә onun hәrәkәtverici qüvvәlәrinin göz önündә tutularaq qloballaşmanın sürәtinә uyğunlaşdırılmasıyla öyrәnilmәkdәdir. Belә bir konseptual-koqnitiv araşdırmanın vә ya ayrı-ayrı türk xalqları mәdәniyyәtlәri sivilizasiyası açıqlanmasının aşağıda verilәn layihәlәndirmәyә әsasәn aparıla bilәcәyini fikirlәşirik:
1.1. Dünya sivilizasiyaları 1.1.1. Şәrq sivilizasiyası 1.1.2. Qәrb sivilizasiyası 1.1.3. Türk sivilizasiyası vә ya mәdәniyyәti
2.1.1 Tarixi: Әcdad Türkcә (prototürk, pratürk, qәdim türk dili) Orta Türkcә (cağatayca, osmanlıca), Yeni Türkcә, Әn Yeni Türkcә vә ya çağdaş türk dillәri vә lәhcәlәri 2.1.2. Türk dillәri, dialektlәri vә çağdaş әdәbi dillәri 2.1.2.1. Türkiyә türkcәsi
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|