M. M. Musayev



Yüklə 3,61 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə41/171
tarix20.09.2017
ölçüsü3,61 Mb.
#871
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   171

101 

 

mәktubda bildirilirdi ki, qoca Şirvanşah ölüm yatağındadır... (F.Kәrimzadә. Xudafәrin körpüsü ); 



Mәlum olunur ki, ol münafiq, Almış әlә nöqsi-әhdi-sabiq ( Mәsihi. Vәrqa vә Gülşa, 1977, s.165 ); 

Xoşdur ki, bulam visalә firsәt (M. Füzuli. Seçilmiş әsәrlәri, 1988, s.105); Yadın olsun kim, mәni-

biçarәni  yad  etmәdin  (Kişvәri.  Әsәrlәri,  1984,  s.  49);  Ol  sәbәbdәndir  ki,  mәn  bimarü  rәncur 

olmuşam (N. Nәsimi. Әsәrlәri, 1985, s.  91);  On altı ildir  kim, ölüsü-dirisi  xәbәrin kimsә bilmәz 

(KDQ,  1962,  s.  58);  türk.  Belliydi  ki,  onlar  da  işe  hazırlanıyorlardı.  ‘Mәlumdu  ki,  onlar  da  işә 

hazırlanırlardı’ (O. Kemal. Bereketli topraklar üzerinde,1967, s. 61); İyi ki, her şeyi düşünüp senin 

kaybolduğunu polise haber verdim. Yaxşı ki, hәr şeyi fikirlәşib sәnin itdiyini polisә xәbәr verdim’ 

(M.  Hikmet.  Yeşil  Elmalar,  1965,  s.115);  türkmen.  Beўle  maglumdyr  ki,  hiç  bir  gamgusarym 

galmaz-a.  ‘Belә  mәlumdur  ki,  heç  bir  qәm-qüssәm  qalmaz’  (Magtymguly.  Saýlanan  eserler, 

1,1983,  s.  26);  Maglum,  ki  ne  nöwg  jogap  etgeý  men  ‘Mәlum  ki,  nә  cür  cavab  vermişәm’ 

(Baýram han. Saýlanan eserler, 1970, s.111). 

Qaqauz  tükcәsindә  göstәrilәn  tip  xüsusi-mürәkkәb  polipredikativ  vahidlәrdә  asılı  tәrәf 

әsas komponentә әn çox “ani” bağlayıcısı ilә bağlanır. Slavyan dillәrindә olduğu kimi, burada da 

bağlayıcı asılı hissәnin tәrkibindә işlәnir; mәs.: Belliydi, ani artık yanıldılar, gerı yolu görämezdi 

‘Bәlliydi ki, artıq yanılmışdılar, geriyә yolun olduğunu görә bilmәzdilәr’(Н. Бабаоглу. Буджaк 

ежеллери,  1979, с. 80);  Saat altıda çıktım dinnenmek odasından, başladım bakınmaa da taa o 

zaman qeldi aklıma, ani ben dünden ekmek imedim. ‘Saat altıda istirahәt otağından çıxdım, ora-

bura baxdım vә o zaman ağlıma  gәldi ki,  mәn  dünәndәn bәri  yemәk  yemәmişәm’(Yenә orada, 

s.197).  

“Ki”  bağlayıcılı  xüsusi-mürәkkәb  polipredikativ  vahidlәr  daha  çox  türkmәn  klassiklә-

rinin  dilindә  işlәnir  vә  çağdaş  sintaktik  sistemdә  artıq  arxaiklәşmişdir  (Coeгoв  1991:  47).  Әsas 

komponentin  buraxılmış  mübtәdasını  әvәz  edәn  digәr  subordinativ-subyekt  konstruksiyaları  isә 

quruluşca  Azәrbycan,  türk,  qaqauz  dillәrindәki  uyğun  normativ-sintaktik  vahidlәrdәn  fәrqlәnir. 

Bu tip  mürәkkәb cümlәlәrdә    әsas  hissә asılı  komponentdәn sonra  gәlir  vә tәrәflәr diyip//diylip 

bağlayıcı  sözü  (Hanser  1975)  ilә  әlaqәlәnir,  bәzi  hallarda  isә  -mı

4

  şәkilçilәşmiş  әdatı  asılı 



hissәnin  predikativ  mәrkәzinә  qoşulur.  Burada  hәmin  bağlayıcı  vasitәlәrin  vә  elementlәrin 

fakultativliyi  dә  istisna  olunmur;  mәs.:  Ýagşydan  at  galar  diýlip,  ýöne  ýerden  aýdylmaýar. 

‘Yaxşının adı qalar deyә, boş yerә söylәnmir’ (“Edebiýat ve sungat” gazeti; Nartyýew, 1988, s. 

89);  Studentler  gulak  asýamy-asmaýamy  perwaýyna  hem  däl.  ‘Tәlәbәlәr  qulaq  asırmı-asmırmı 

vecinә belә deyil’ (G.Gurbansähedow. Toýly Mergen; Yenә orada, s. 88); Seni bolsa kysmat nirä 



102 

 

cekýä, maňa mälim däl. ‘Sәni qismәtin hara çәkir, mәnә mәlum deyil’(H. Derýaew. Ykbal; Yenә 



orada, s. 86). 

Teyin-tiyin,  tip  (qәdim  türk),  deyә  diyәn,  diye  (Azәrb.,  türk),  deyni  (qaq.),  diýip 

~diýlip~öýdüp (türkmәn) formal-paradiqmatik vasitәlәri әslindә eyni bir bağlayıcı sözün müxtәlif 

fonomopfoloji variantlarıdır (Кoнoнoв 1980:228; Mirzәzadә 1990: 364-365; Quliyev 1990: 67-

68).  Sözügedәn  bağlayıcı  sözlә  işlәnәn  mürәkkәb  cümlәlәr  türk  dillәrindә  arxetip  sintaktik 

konstruksiyalar  hesab  edilir.  Çünki  komponentlәri  göstәrilәn  bağlayıcı  vasitә  ilә  әlaqәlәnәn 

xüsusi-mürәkkәb  polipredikativ  vahidlәr  qәdim  türk  dilindә  әn  işlәk  normativ-sintaktik 

konstruksiyalardandır.  

Әsas  komponentdә  mübtәdası  buraxılan  xüsusi-mürәkkәb  polipredikativ  vahidlәrin  elә 

quruluşları  vardır  ki,  onlar  üslubi-sintaktik  variantlar  kimi  öyrәnilir.  Belә  ki,  bu  cür  sintaktik 

konstruksiyalar tәksubyektliliyi ilә seçilir; hәmin xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin hәtta  

“yarımçıq “ müptәdası әsas hissәdә tәsәvvür olunur vә yalnız asılı hissәdә müәyyәnlәşir. Üslubi 

sintakik-variantlardan  biri  olaraq  müәyyәnlәşәn  subordinativ-subyekt  sintaktik  konstruksiyala-

rının әsas komponentlәrindә predikativ mәrkәzlәr ya zaman bildirәn adlarla, ya da feli frazeoloji 

birlәşmәlәrlә ifadә edilir. 

a)  Әsas  komponenti  zaman  bildirәn  adlarla  işlәnәn  subordinativ-subyekt  mәnalı 

mürәkkәb  cümlәlәrә  Azәrbaycan  dilindә  rast  gәlinir.  Asılı  komponent  әsas  hissәyә  ki//kim 

bağlayıcısı ilә bağlanır; mәs.: Bir xeyli müddәtdir  ki, “Ana” radiojurnalındakı çıxışlarımla bağlı 

saysız-hesabsız  mәktublar  alıram  (“Azәrbaycan  gәnclәri”  qәzeti,  25  iyun  1983-ci  il,  s.  3);  Üç 

hәftә  olardı  ki,  hәyәtin  qarovulunu  ümüd  etdiyimiz  Pәsәr  birdәn-birә  vәrdişini  pozmuşdu 

(“Ulduz”  jurnalı,  1990,  №12,  s.25)  ;  Müddәti  boldu  kim,  ol  dildarını  ğörmәz  ğözüm  (Kişvәri. 

Әsәrlәri,1984, s. 57 ) ; On altı ildir kim, ölüsü-dirisi xәbәrin kimsә bilmәz (KDQ, 1962, s. 58). 

Әsas  komponent  asılı  hissәnin  içәrisindә  –interpozisiyada  daha  çox  işlәnir.  Burada 

aktual  üzvlәnmәyә  görә,  әsas  mәlumat  asılı  hissәdә  verilir,  әsas  komponent  isә  onu  bir  növ 

tәsdiqlәyir.  Bu  tip  mürәkkәb  cümlәlәrdә  әsas  komponent  yalnız  qrammatik  üzvlәnmәyә    ğörә 

müstәqil hesab olunmalıdır. Әslindә әsas komponentin atılması mövcud sintaktik vahidin quru-

luşuna  heç  bir  xәlәl  gәtirmir.  Bunlar  baş  cümlәlikdәn  transformasiyaya  uğramış  zaman  zәrflәri 

kimi dә sәciyyәlәndirilә blәr. Әsas komponenti zaman bildirәn adlarla ifadә olunan subordinativ-

subyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin tәrәflәri arasında ki//kim bağlayıcısı özünü göstәrir, bәzәn 

dә  onun  yeri  fakultativ  olur;  mәs.:  Gamal  Әliyev  iyirmi  ildәn  çoxdur  ki,  milis  orqanlarında 




Yüklə 3,61 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   171




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə