101
mәktubda bildirilirdi ki, qoca Şirvanşah ölüm yatağındadır... (F.Kәrimzadә. Xudafәrin körpüsü );
Mәlum olunur
ki, ol münafiq, Almış әlә nöqsi-әhdi-sabiq ( Mәsihi. Vәrqa vә Gülşa, 1977, s.165 );
Xoşdur ki, bulam visalә firsәt (M. Füzuli. Seçilmiş әsәrlәri, 1988, s.105); Yadın olsun kim, mәni-
biçarәni yad etmәdin (Kişvәri. Әsәrlәri, 1984, s. 49); Ol sәbәbdәndir ki, mәn bimarü rәncur
olmuşam (N. Nәsimi. Әsәrlәri, 1985, s. 91); On altı ildir kim, ölüsü-dirisi xәbәrin kimsә bilmәz
(KDQ, 1962, s. 58); türk. Belliydi ki, onlar da işe hazırlanıyorlardı. ‘Mәlumdu ki, onlar da işә
hazırlanırlardı’ (O. Kemal. Bereketli topraklar üzerinde,1967, s. 61); İyi ki, her şeyi düşünüp senin
kaybolduğunu polise haber verdim. Yaxşı ki, hәr şeyi fikirlәşib sәnin itdiyini polisә xәbәr verdim’
(M. Hikmet. Yeşil Elmalar, 1965, s.115); türkmen. Beўle maglumdyr ki, hiç bir gamgusarym
galmaz-a. ‘Belә mәlumdur ki, heç bir qәm-qüssәm qalmaz’ (Magtymguly. Saýlanan eserler,
1,1983, s. 26); Maglum, ki ne nöwg jogap etgeý men ‘Mәlum ki, nә cür cavab vermişәm’
(Baýram han. Saýlanan eserler, 1970, s.111).
Qaqauz tükcәsindә göstәrilәn tip xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrdә asılı tәrәf
әsas komponentә әn çox “ani” bağlayıcısı ilә bağlanır. Slavyan dillәrindә olduğu kimi, burada da
bağlayıcı asılı hissәnin tәrkibindә işlәnir; mәs.: Belliydi, ani artık yanıldılar, gerı yolu görämezdi
‘Bәlliydi ki, artıq yanılmışdılar, geriyә yolun olduğunu görә bilmәzdilәr’(Н. Бабаоглу. Буджaк
ежеллери, 1979, с. 80); Saat altıda çıktım dinnenmek odasından, başladım bakınmaa da taa o
zaman qeldi aklıma, ani ben dünden ekmek imedim. ‘Saat altıda istirahәt otağından çıxdım, ora-
bura baxdım vә o zaman ağlıma gәldi ki, mәn dünәndәn bәri yemәk yemәmişәm’(Yenә orada,
s.197).
“Ki” bağlayıcılı xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәr daha çox türkmәn klassiklә-
rinin dilindә işlәnir vә çağdaş sintaktik sistemdә artıq arxaiklәşmişdir (Coeгoв 1991: 47). Әsas
komponentin buraxılmış mübtәdasını әvәz edәn digәr subordinativ-subyekt konstruksiyaları isә
quruluşca Azәrbycan, türk, qaqauz dillәrindәki uyğun normativ-sintaktik vahidlәrdәn fәrqlәnir.
Bu tip mürәkkәb cümlәlәrdә әsas hissә asılı komponentdәn sonra gәlir vә tәrәflәr diyip//diylip
bağlayıcı sözü (Hanser 1975) ilә әlaqәlәnir, bәzi hallarda isә -mı
4
şәkilçilәşmiş әdatı asılı
hissәnin predikativ mәrkәzinә qoşulur. Burada hәmin bağlayıcı vasitәlәrin vә elementlәrin
fakultativliyi dә istisna olunmur; mәs.: Ýagşydan at galar diýlip, ýöne ýerden aýdylmaýar.
‘Yaxşının adı qalar deyә, boş yerә söylәnmir’ (“Edebiýat ve sungat” gazeti; Nartyýew, 1988, s.
89); Studentler gulak asýamy-asmaýamy perwaýyna hem däl. ‘Tәlәbәlәr qulaq asırmı-asmırmı
vecinә belә deyil’ (G.Gurbansähedow. Toýly Mergen; Yenә orada, s. 88); Seni bolsa kysmat nirä
102
cekýä, maňa mälim däl. ‘Sәni qismәtin hara çәkir, mәnә mәlum deyil’(H. Derýaew. Ykbal; Yenә
orada, s. 86).
Teyin-tiyin, tip (qәdim türk),
deyә diyәn, diye (Azәrb., türk),
deyni (qaq.),
diýip
~diýlip~öýdüp (türkmәn) formal-paradiqmatik vasitәlәri
әslindә eyni bir bağlayıcı sözün müxtәlif
fonomopfoloji variantlarıdır (Кoнoнoв 1980:228; Mirzәzadә 1990: 364-365; Quliyev 1990: 67-
68). Sözügedәn bağlayıcı sözlә işlәnәn mürәkkәb cümlәlәr türk dillәrindә arxetip sintaktik
konstruksiyalar hesab edilir. Çünki komponentlәri göstәrilәn bağlayıcı vasitә ilә әlaqәlәnәn
xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәr qәdim türk dilindә әn işlәk normativ-sintaktik
konstruksiyalardandır.
Әsas komponentdә mübtәdası buraxılan xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin elә
quruluşları vardır ki, onlar üslubi-sintaktik variantlar kimi öyrәnilir. Belә ki, bu cür sintaktik
konstruksiyalar tәksubyektliliyi ilә seçilir; hәmin xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin hәtta
“yarımçıq “ müptәdası әsas hissәdә tәsәvvür olunur vә yalnız asılı hissәdә müәyyәnlәşir. Üslubi
sintakik-variantlardan biri olaraq müәyyәnlәşәn subordinativ-subyekt sintaktik konstruksiyala-
rının әsas komponentlәrindә predikativ mәrkәzlәr ya zaman bildirәn adlarla, ya da feli frazeoloji
birlәşmәlәrlә ifadә edilir.
a) Әsas komponenti zaman bildirәn adlarla işlәnәn subordinativ-subyekt mәnalı
mürәkkәb cümlәlәrә Azәrbaycan dilindә rast gәlinir. Asılı komponent әsas hissәyә ki//kim
bağlayıcısı ilә bağlanır; mәs.: Bir xeyli müddәtdir ki, “Ana” radiojurnalındakı çıxışlarımla bağlı
saysız-hesabsız mәktublar alıram (“Azәrbaycan gәnclәri” qәzeti, 25 iyun 1983-ci il, s. 3); Üç
hәftә olardı ki, hәyәtin qarovulunu ümüd etdiyimiz Pәsәr birdәn-birә vәrdişini pozmuşdu
(“Ulduz” jurnalı, 1990, №12, s.25) ; Müddәti boldu kim, ol dildarını ğörmәz ğözüm (Kişvәri.
Әsәrlәri,1984, s. 57 ) ; On altı ildir kim, ölüsü-dirisi xәbәrin kimsә bilmәz (KDQ, 1962, s. 58).
Әsas komponent asılı hissәnin içәrisindә –interpozisiyada daha çox işlәnir. Burada
aktual üzvlәnmәyә görә, әsas mәlumat asılı hissәdә verilir, әsas komponent isә onu bir növ
tәsdiqlәyir. Bu tip mürәkkәb cümlәlәrdә әsas komponent yalnız qrammatik üzvlәnmәyә ğörә
müstәqil hesab olunmalıdır. Әslindә әsas komponentin atılması mövcud sintaktik vahidin quru-
luşuna heç bir xәlәl gәtirmir. Bunlar baş cümlәlikdәn transformasiyaya uğramış zaman zәrflәri
kimi dә sәciyyәlәndirilә blәr. Әsas komponenti zaman bildirәn adlarla ifadә olunan subordinativ-
subyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin tәrәflәri arasında ki//kim bağlayıcısı özünü göstәrir, bәzәn
dә onun yeri fakultativ olur; mәs.: Gamal Әliyev iyirmi ildәn çoxdur ki, milis orqanlarında