107
Köprü öleжeydi, ki may-may yıkıleжek. ‘Körpü elәydi ki, sanki hәmәn uçacaqdı’ (Gaydarji,
1981, s. 37).
Asılı hissәsi әsas komponentin mübtәda-xәbәr üzvlәnmәsinin ikinci tәrәfinә görә
müәyyәnlәşәn subordinativ-subyekt xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin sintaktik
arxetiplәri qәdim türk dilindә özünü ğöstәrir. Sözügedәn subordinativ-subyekt xüsusi-
mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin arxetiplәri qәdim türk dilindә bağlayıcısız işlәnir vә
burada әsas komponentin xәbәri dә xәbәrlik morfoloji әlamәti olmadan özünü büruzә verir;
mәs.; Körüg sabi antag; Tokuz Oğuz budun üze kagan alurtı. ‘Casusun sözü belәdir ki, dokuz
oğuz millәtinin üstündә xaqan oldu’ (M. Ergin. Orhun Abideleri 1980, s. 92.); ẹrändä ẹri ol
qamuγ nẹŋkä ẹrk “(настояший ) муж из мужей тот, кто властен (букв. у кого есть власть)
над всеми вeщaми.” ‘Kişilәrin içәrisindә әr kişi odur ki, hәr şeyin üstündә hakimiyyәti
vardır’( ДТС, с.179); kiši јïlqï birlä aδïrtï bu ol / taδuqa јarašïq јesä aј oγul. “O юноша,
разница между людьми и скотом заключается в том, что они едят, что соотвествует их
природе.” ‘Ay oğul, insanla qoyun arasındakı fәrq ondan ibarәtdir ki, onların hәr birinin
yediyi öz tәbiәtlәrinә uyğun olur’ (ДТС, с. 240); baγïrsaq ol ol kör kišig ẹδläsä. “добрый тот,
кто оказывает внимание людям.” ‘Xeyirxah odur ki, insanlara diqqәt göstәrir’ (ДТС, с.165).
Azәrbaycan türkcәsindә subordinativ-subyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin göstәrilәn
quruluşunun üslubi-sintaktik variantlarına da rast gәlinir, mәs.; Bir budu ki, eldәn ayıbdı; Heç
ayıbı yoxdu, bir odu ki, balaca axsıyır (Danışıqdan ). Nitq fәaliyyәtindә әsas hissә kәnara
çıxır vә burada qoşanla qoşulanın әlaqәsi frazadanböyük vahidlәrin komponentlәri arasındakı
bağlılıq kimi özünü göstәrir; mәs; Xasiyyәti pis olan bir arvadla ömrünü-gününü çürütmә –
sәnә mәslәhәtim budu (Danışıqdan ).
Dil-nitq dәyişmәlәri prosesindә üslubi-sintaktik variantların işlәnilmәsi ünsiyyәtin
arxitoktenikasinin sәciyyәvi cәhәtlәrindәndir. Dil sistemindә isә onlar informasiyavericiliyi
reallaşdıran başlıca aktlarda- cümlә vә mikromәtnlәrdә verilәn biliyi vә ya mәlumatı
aktuallaşdırmağa xidmәt edәn qrammatik-üslubi vasitәlәrdәn biri kimi işlәnilir.
Xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin üslubi-sintaktik variantları ilkin oğuz-türk
layında (X-XIV yüzillәr) özünü göstәrir vә cağdaş Azәrbaycan türkcәsindә daha geniş
yayılmışdır. Lakin mürәkkәb cümlә quruluşlarının üslubi-sintaktik variantlarının qәdim türk
dilindә dә işlәnilmәsi istisna olunmur. Әksinә, qәdim türk dilindә üslubi-sintaktik variantlar
sәviyyәsindә özünü göstәrәn bәzi konstruksiyalar türk dillәrinin sonrakı inkişaf mәrhәlәlәrindә
108
normativ-sintaktik vahidlәr sәviyyәsindә müәyyәnlәşir. Demәli, mürәkkәb cümlә sintaksisindә
üslubi-sintaktik variantların formalaşması әdәbi dil әnәnәlәrinin möhkәmlәnmәsi, onun funksio-
nal üslublarının sabitlәşmәsi vә “norma-uzus-variant” sisteminin bütövlükdә müәyyәnlәşmәsi ilә
şәrtlәnir. Mürәkkәb cümlә üslubi-sintaktik variantlarının müxtәlif türk әdәbi dillәrindә fәrqli
polipredikativ vahidlәrlә işlәnilmәsi isә daha çox hәr hansı bir dilin sintaktik quruluşu, elәcә dә
aid olduğu arxetipika ilә bağlıdır.
Bu baxımdan hәr hansı bir üslubu-sintaktik variantın mürәkkәb cümlә sistemindә uyğun
normativ analoq-konstruksiyası vardır. Hәmin ilkin xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin
әksәriyyәti oğuz-qıpçaq dil-dialekt sisteminә daxil olan türkcәlәrin çoxunda işlәk olduğundan,
mürәkkәb cümlәlәri ümumtürk sәciyyәli struktur-semantik konustruksiyalar kimi xarakterizә
etmәk olar.
Türkoloji dilçilikdә qarşıda duran aktual mәsәlәlәrdәn biri sadә vә mürәkkәb cümlәlәrin
konseptual-struktur modellәri әsasında sintaktik arxetiplik mәsәlәsinin qoyulması vә әn qәdim
türk dilindә mürәkkәb cümlә sintaksisi quruluşunun müәyyәnlәşdirilmәsidir. Qәdim türk yazıları
türk xalqlarının daşlar üzәrinә hәkk olunmuş böyük tarixi olmaqla bәrabәr, hәm dә onların әdәbi-
bәdii sәnәt nümunәlәridir. Bu gün çağdaş türk әdәbi dillәrindә işlәnilәn xüsusi-mürәkkәb
polipredikativ vahidlәrin әksәriyyәti hәmin abidәlәrin dilindә dә işlәk olmuşdur. Bu isә dil siste-
minin digәr sәviyyәlәri ilә bәrabәr istәr pratürkdә, istәrsә dә prototürkdә sadә vә mürәkkәb cümlә
sintaksisi
vә
onun
әsasında
formalaşan
әski
türk
mәtni
rekonstruksiyasının
müәyyәnlәşdirilmәsinin vacibliyi mәnasına gәlir.
Qәdim türk, xüsusilә dә orxon-oğuz yazılarında mürәkkәb cümlәlәrin ritmik
harmoniyası vә hәr hansı bir konkret fikrin ifadәsi ücün onlardakı tema-rematik üzvlәnmә dә
diqqәti çox çәkir. Bununla bağlı olaraq yazılı tarix-abidәlәrin dilindә mürәkkәb cümlәlәrin vә
bütövlükdә sintaktik konustruksiyaların konseptual-struktur tiplәrinin dәqiq göstәrilmәsi zәru-
ridir. Bütün bunlar qәdim türk mәtnlәrinin tipologiyasinın müәyyәnlәşdirilmәsinә, elәcә dә
hәmin dillәrin sonrakı etnik-coğrafi vә inzibati-mәdәni qruplaşmalarında formalaşan dil-nitq
qanunauyğunluqlarını vә universal-tipoloji keyfiyyәtlәri әtraflı öyrәnmәyә kömәk edәr.
Orxon-oğuz yazılarının tarixi-tipoloji qaynaqlarının hәrtәrәfli araşdırılması ilә bәrabәr,
onların әdәbi-filoloji vә elmi-linqvistik şәrhinin verilmәsi dә çağdaş türkologiya elminin
qarşısındakı önәmli vәzifәlәrdәndir. Ona görә ki, hәr hansı bir xalqın abidәlәrinin әdәbi-filoloji
şәrhi vә sintaktik quruluşunun tәsviri onun keçib gәldiyi inkişaf yolunu izlәmәyә daha geniş yol