M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- B. “Leksikologiya”
109
açır. Belә ki, bir dilin digәr sәviyyәlәrdәn fәrqli olaraq sintaksisi daha böyük bir ölçüdә millidir vә onun dәyişmәsi әslindә yeni qohum dillәrin yaranması demәkdir. Orxon-oğuz yazılarının da sintaktik quruluşu digәr qohum olmayan dillәrә mәxsus qәdim kitabәlәrdәki mәtn sintaksisindәn fәrqlәnir vә çağdaş türkcәlәrdә dә mahiyyәtcә böyük bir ölçüdә dәyişilmәz qalır. Bu kontekstdә N. B. Steblevanın “Gültәkin” vә Tonyukuk” abidәlәrinin dilindә işlәnilәn sadә vә mürәkkәb cümlәlәrdә özünü göstәrәn sinsemantik özәllik haqqında söylәdiyi aşağıdakı fikir çox böyük maraq doğurur: “Gültәkin abidәsinin Böyük vә Kiçik kitabәlәrinin, hәmçinin Tonyukukun şәrәfinә
N. B. Steblevanın orxon abidәlәrinin dilinin sintaksisinә dair sözügedәn mülahizәlәri çox böyük maraq doğurur. Әslindә türk mәtninin tipologiyasının, özәlliklә dә әski türk şerinin vәzn vә qafiyә sisteminin sadә vә mürәkkәb cümlә komponentlәrinin sintaktik paralelizimә görә sıralanması әsasında öyrәnilmәsi bir çox orijinal linqvistik nәticәlәrә gәlib çıxmağa yol açmaqdadır. Bu barәdә әsәrin ikinci hissәsindә Dәdә Qorqud mәtninin sintaktik quruluşundan bәhs edilәrkәn daha geniş mәlumat verilәcәkdir. Belәliklә, ilkin türk-oğuz dövrünün vә onun әsasında duran Orxon-Oğuz әsaslı qәdim türk dilinin keçib gәldiyi inkişaf mәrhәlәlәri frontal aspektdә retrospektiv, prospektiv, perspektiv vә interospektiv baxımlardan bir yerdә öyrәnilmәlidir. Bununla bağlı olaraq mürәkkәb cümlәlәr, elәcә dә digәr “predikativ” konustruksiyaların çağdaş sinxronik kәsikdә struktur-semantik vә ya artıq başqa bir deyişlә konseptual-struktur modellәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi dә zәruridir. Ona görә ki, dilin bütün sәviyyәlәrinin, elәcә dә onun mono- vә polipredikativ vahidlәrinin struktur- semantik modellәri dәqiq tәyin edilmәzsә, onda onun keçib gәldiyi tarixi inkişaf yolunu da hәrtәrәfli açıqlamaq olmaz.
demәkdir. “Leksika” termini hәr hansı bir dildәki sözlәri vә dilin leksik tәrkibini bütövlükdә ehtiva edir (ЛЭC 1990: 257). Sözügedәn terminlә dilin leksik tәrkibinin әn müxtәlif tәbәqәlәrinә
110
daxil olan sözlәrin yeri dilin ümumi semantik-funksional sistemindә lüğәvi mәnaları ilә göstәrilir. Bu kontekstdә dilin mәişәt, işgüzar, gündәlik işlәnilәn leksikası, dilin elmi-funksional leksikası, bәdii-publisistik leksika, yeni sözlәr vә s. işıqlandırılır. Vә ya İ. Nәsiminin, M. Füzulinin, M. P. Vaqifin, M. F. Axundzadәnin, M. Ә. Sabirin, Sәmәd Vurğunun, Bәxtiyar Vahabzadәnin, Anarın, Elçinin, Әkrәm Әylislinin, Kamal Abdullanın, Ramiz Rövşәnin, “Kitabi-Dәdә Qorqud dastanları” dilinin leksikası vә s. deyilir vә hәmin leksika sözügedәn semantik-funksional kontekstdә öyrәnilir. Leksika, hәr şeydәn öncә, dilçiliyin leksikologiya, semasiologiya (leksik semantikanı öyrәnәn linqvistik sahә) onomasiologiya (dildәki bütün adları öyrәnәn linqvistik sahә) kimi ayrı- ayrı bölmәlәrindә öyrәnilir. Hәr hansı bir dilin leksikası gerçәkliyi ümumi vә xüsusi adları vә mәcazi adlandırmaları ilә bilvasitә vә bilavasitә olaraq bütövlükdә ehtiva edir. Belә ki, cәmiyyәtdәki hәr cür sosial, xalqın hәyatındakı maddi, mәdәni, etnik-etnoqrafik, demoqrafik vә milli-mәnәvi dәyişmәlәr dilin lüğәt tәrkibindә bütün canlılığı ilә әks olunur. Hәr bir dilin leksikası yeni әşyaları, faktları, hadisәlәri, fenomenlәri, kәşflәri, proseslәri vә әn әsası isә qloballaşan dünyanın getdikcә genişlәnәn qavramlar xәritәsini ifadә etmәk üçün fasilәsiz olaraq yeni sözlәrlә zәnginlәşir. Belәliklә, elm vә texnologiyanın inkişafına bağlı olaraq, yeni özәl terminlәrlә bәrabәr, yeni terminoloji dil tәbәqәlәri dә meydana çıxır. Mәhz hәmin tәbәqәlәri ehtiva edәn yeni sözlәr dil daşıyıcılarının ortalama tәhsil vә mәdәniyyәt sәviyyәsinә bağlı olaraq tәdricәn yayğın, yәni hamının gündәlik hәyatda işlәdә bildiyi kәlmәlәrә çevrilir. B. “Leksikologiya” sözü dә mәnşәcә yunan dilindәn alınmış olub “lexikós” sözә aid olan vә “lógos” ‘oxuma, elm, tәlim’ demәkdir vә dilçiliyin dilin lüğәt tәrkibini öyrәnәn konkret bir bölmәsidir. Dilçiliyin leksikologiya bölmәsindә әn çox aşağıdakılar öyrәnilir: dilin әsas vahidi olaraq söz problemi; leksik vahidlәrin tiplәri vә işlәnilmәsi; dilin lüğәt tәrkibinin quruluşu, inkişafı vә zәnginlәşdirilmәsi; leksika vә dilxarici gerçәklik vә s. (ЛЭC 1990: 259). Hәr hansı bir dilin lüğәt tәrkibindә cәmiyyәtin müxtәlif tәbәqәlәrinin sosial durumu, davranış şәkillәri, hәyat tәrzi, sәnәt, peşә, bütövlükdә mәslәk vә intellektual dünyasının bir çox özәlliklәri әks olunur. Daha doğrusu, cәmiyyәtin sosial vәziyyәtinә vә sosial tәbәqәlәşmәsinә bağlı olaraq sosial dialektlәr ortaya çıxır. Mәsәlәn, zәnginlәrin vә intellektualların dili, sadә xalq dili, arqo, jarqon vә s. kimi. Sosial tәbәqәlәşmәnin dillәrindәki müxtәliflik dilçiliyin sosiolinqvistika vә psixolinqvistika kimi sahәlәrindә öyrәnilir 21 . Bütün bunlarla bәrabәr, bir dilin 21 Dәrs vәsaitinin ikinci hissәsindә dilçiliyin sosiolinqvistika sahәsindәn ayrıca olaraq bәhs olunacaqdır. Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|