M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.1.4.1. Türkoloji dilçilikdә leksikoqrafik işәr
116
Bu gün dünyanın dil xәritәsi konseptual-linqvistik aspektdә ümumi tipoloji prinsiplәrlә tәsvir olunur. Müxtәlif dillәrin tәlimi, tәdrisi vә öyrәnilmәsi qlobal dil siyasәtinә görә yenidәn qurulur. Belә bir siyasәtin qurulmasında vә müәyyәnlәşdirilmәsindә, әsasәn, Avropa mәrkәzli fransızca dövlәt-dil әnәnәsinә vә ingiliscәnin dünyadakı dil-yayılma miqyasına dayanılır. Hind- Avropa dillәri kontekstindә latın mәnşәli vә yayılma xarakterli çağdaş dil-işlәnilmә modellәşdirilmәsi göstәrilәn hәr iki linqvistik vә siyasi sәciyyәli meyarı bu vә ya digәr şәkildә bir bütün olaraq ehtiva edir. Sözügedәn modellәşdirmә, hәr şeydәn öncә, dil hafizәsindә yer alan vә dil saxlancı vә ya qabiliyyәti bankında әvvәlcәdәn hazır olan söz formalarının ünsiyyәt әsnasında vә ya konkret danışıq ortamlarında seçilә bilmәsi ilә qurulur. Daha doğrusu, Hind-Avropa dillәrindә kommunikasiya adresantla (danışanla) adresatın (dinlәyәnin) dil hafizәsindә öncәdәn hazır olan söz şәkillәrinin ünsiyyәt әsnasında seçilәrәk işlәnilmәsilә reallaşır. Türkcәdә vә ya ümumtürk dilindә (İng. Turkic, Rus. Тюркcкий язык) isә söz şәkli yuxarıda göstәrilәn söz işlәnilmә formasından fәrqli olaraq müxtәlif söz kökü, gövdәsi vә şәkilçilәrinin ifadә etdiyi funksiya vә anlam sahәlәrinin ünsiyyәt әsnasında vә ya “dolğun an”dakı (Kamal Abdulla) ard- arda düzülüşüylә gerçәklәşir. Mәsәlәn, rus dilindә “в eгo твoрчecтвe”, ingilis dilindә isә “in his works” kimi işlәnilәn sözlәrin söz sırasına görә ifadә edә bildiyi anlam Türkcәdә “yaradıcılığındakı” sözünün “yarat” söz kök-gövdәsi vә -ıcı, -lıq, -ın, -dakı şәkilçilәri vasitәsilә formalaşan düzülüşüylә ifadә edilir. Türkcәdә köklәr vә şәkilçilәr; düz, yan vә qrammatik anlamlarının yer tutduğu ard-arda bölünmәyәn bir düzülüşlә sıralanır. Sözügedәn düzülüş dil- danışıq ortamında konkret bir ünsiyyәt ehtiyacına bağlı olaraq dolğun anda vә ya dil vә düşüncә fәaliyyәtinin gerçәklәşdiyi aktual zaman kәsimindә reallaşır. Belәliklә, flektiv dillәrdә söz leksikonuna vә sәrbәst sırasına görә ünsiyyәt öncәsi durum sәviyyәsindә müәyyәnlәşәn söz forması türkcәdә ünsiyyәtin dolğun anı vә dil daxili fәaliyyәt fenomeni olaraq xaraterizә olunur. Belә bir söz forması dünyanın dil xәritәsini tәşkil edәn üst vә alt qavramların dәrk olunmasını, hәr şeydәn öncә, sözdüzәldici (leksik), formadüzәldici (leksik-qrammatik) vә sözdәyişdirici (qrammatik) şәkilçilәrin söz kökündәn sonrakı mәntiqi sıralanmasıyla gerçәklәşdirir (Musaoğlu 2009: 19). Sözügedәn dil-danışıq fenomeni bu gün Avrasiya mәrkәzli ikinci bir dil- kommunikasiya modellәşdirmәsinin semantik, struktur vә funksional mexanizminin qurulmasında konseptual-koqnitiv dәrk etmә әsasını tәşkil edә bilәr. Çağdaş dünyanın qavramlar xәritәsi dillә dәrk edilәrәk bildirilir vә sözlәrlә ifadә olunaraq üst vә alt qavramlarına görә kateqoriyalaşdırılır. Buna görә dә günümüz dünyasında
117
konseptual, koqnitiv, linqvistik, antropoloji, psixoloji yöntәmlәrlә, kompüter vә informasiya texnologiyaları vasitәlәri ilә müәyyәnlәşdirilәn ikinci bir dil-danışıq modellәşdirmәsinin qurulmasına çox böyük ehtiyac vardır. Fikrimizcә, belә bir modellәşdirmә indiyә qәdәr qrammatik quruluşu etibarilә mәntiqi bir dil kimi sәciyyәlәndirilәn, ancaq hәmin mәntiqi sistemi türkoloji dilçilikdә konkret fenomenlәri ilә açılmayan türkcәyә görә qurula bilәr. Türkcәnin mәntiqi sistemi sәs uyumuna, aqqilütinativ quruluşuna vә simmetrik-sintaktik sıralanmasına söykәnәn konseptual-koqnitiv xarakterli dәrk etmә әsasına görә müәyyәnlәşir. Bu mәntiqi sistemin açıqlanması üçün başlanğıcda әn müxtәlif qavramları aqqilütinativ quruluşlu sözlәrlә ifadә edә bilәn ümumtürk dilinin әn azı 200.000 min sözdәn vә uyğun semantik yuvalanmalardan ibarәt olan leksik vahidlәrinin sinxronik xarakterli uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı (izahlı) lüğәtinin tәrtib olunması vacibdir.
Türk dillәri vә dialektlәrinin leksikasına dair ilk lüğәt, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, әrәblәrә vә digәr xarici vәtәndaşlara türk dilini öyrәtmәk mәqsәdilә XI yüzildә ilk olaraq әrәb dilindә
22 tәrtib olunmuşdur. Bu tarixi yazılı abidә Mahmud Qşqarlının “Divani-lüğәt-it türk” adlı әsәri olmuşdur (Dîvân-u Lugâti’t-Türk 1992). Mahmud Qaşqarlının sözügedәn lüğәti müqayisәli- tutuşdurmalı dilçilik yöntәmi ilә yazılmışdır. Burada müxtәlif türk boylarının dialektlәrindәn vә әdәbi dillәrindәn kәlmәlәr verilmişdir. Hәmin kәlmәlәrin qarşısında mәnaları göstәrilmişdir. Sözlәrin ifadә etdiyi mәnalar açıqlanarkәn deyimlәrdәn, atalar sözlәrindәn vә müxtәlif danışıq vә nәzm parçalarından istifadә olunmuşdur. Lüğәtin sinxronik leksikonu o zamankı Türk dünyasına aid olan әsas qavramlar dünyasını vә әhatә etdiyi geniş coğrafiyanı üst vә alt anlam-mәna sahәlәri ilә bütövlükdә ehtiva etmişdir. Lüğәtdә ümumtürk dilinin leksik vahidlәrindәn bәhs edilәrkәn onların fonetik, morfoloji, hәtta sintaktik vә mәtnlinqvistik özәlliklәri sistemli vә çox zaman da sәtraltı olaraq göstәrilmişdir. Bütün bunlara görә dә әsәr bütövlükdә Türk dünyasına vә ayrılıqda etnik-mәdini bir bütünlük olan türklüyә dair bir ensiklopedik lüğәt funksiyasına sahib olmuşdur. Bundan sonra XII-XVIII yüzillәr boyunca klassik türk әdәbi dillәrinә vә tarixi
22 Mәlum olduğu kimi, orta әsrlәr Şәrqindә әrәb dili elm, fars dili isә şeir dili hesab olunurdu. Buna görә dә Mahmud Qaşqarlı elmi әsәrlәrini әrәb, Nizami Gәncәvi vә Әfzәlәddin Xaqani isә şeirlәrini fars dilindә yazmışdır. Әlbәttә, dönәmin digәr alim vә şairlәri dә bir çox halda hәmin yolla gedәrәk, türk dili ilә bәrabәr, әsәrlәrini әrәb vә fars dillәrindә dә yazmışdır. Vә hәmin әnәnә XIX yüzilә qәdәr bu vә ya digәr şәkildә davam etmişdir.
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|