M. M. Musayev

131 

 

2.2.1. Әrәb dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yazılmış qrammatika kitabları 

Türkologiyada  sözügedәn  dilçilik  mәktәbi  әnәnәlәrinә  görә  yazılmış  ilk  qrammatika 

kitabı, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, Mahmud Qaşqarlının hәlәlik bizim әlimizә gәlib çatmayan 

“Kitabü cevahirü’l nahv fi lûgati’t-Türk” adlı orta әsrlәrdә itmiş olan mәşhur әsәridir. Bu kitab 

dönәmin  türk  lәhcәlәrinin  qrammatikası  haqqındadır  vә  әldә  olan  bilgilәrә  görә  müqayisәli 

metodla yazılmışdır (Caferoğlu 1984:192). 

Әlbәttә, sözügedәn qrammatika kitabı әgәr itmәsәydi vә ya XI-XII yüzillәr Türk Dünyası 

keşmәkeşlәrindә itirilmәsәydi, bu gün türkoloji dilçiliyin inkişafı tarixindә çox önәmli bir elmi-

linqvistik  mәnbә  olaraq  yer  alacaqdı.  Bu  gün  isә  hәmin  itmiş  qrammatika  kitabının  tapılması 

türkologiyanın vә türkoloji dilçiliyin tarixindә büyük bir elmi-linqvistik hadisә olardı. Buna görә 

dә Türk Dünyası Avrasiya Yazarlar Birliyi Tәşkilatı kitabın tapılıb ortaya çıxardıla bilmәsi üçün 

xüsusi  bir  pul  mükafatı  tәsis  etmişdir.  Bu  pul  mükafatı  beş  min  mәblәğindәki  Amerika 

dollarlından ibarәtdir vә kitabı tapıb ortalığa çıxardan şәxsә verilәcәkdir. 

Mahmud  Qaşqarlı XI  yüzildә qәlәmә aldığı  vә bizә gәlib  çatan “Divanü  Lüğәt-it Türk” 

(1992) adlı digәr әsәri ilә  ayrılıqda ümumtürk dilinin fonetikası vә qrammatikasının, bütövlükdә 

isә  onun  leksikoqrafiyasının  elmi-praktik  olaraq  öyrәnilmәsinin  әsasını  qoymuşdur.  Sözügedәn 

lüğәtdә  dönәmin  ümumtürk  dilinin  vә  dialektlәrinin  leksikoqrafik  tәrkibi  ilә  bәrabәr,  onun 

fonetikası vә qrammatikasına dair ümumi biblioqrafik mәlumatlar vә biliklәr, müәyyәn linqvistik 

xarakterli  qeydlәr  dә  sәtraltı  olaraq  yer  almışdır  (Дeмирчизадe  1972:  33-36).  Belә  ki,  hәmin 

lüğәtdә  dönәmin  türk  dialektlәrinin  müxtәlif  qruplarında  samitlәrin  söz  başındakı  (anlautda), 

ortasındakı (inlautda) vә sonundakı (auslautda) fәrqli morfoloji vәzifәlәri göstәrilmiş vә bununla 

da  onların  orijinal  fonomorfoloji  funksiyaya  malik  olduğu  daha  XI  yüzildә 

müәyyәnlәşdirilmişdir.  Kitabda  adların  köklәrdәn  vә  gövdәlәrdәn  әmәlә  gәldiyi  dә  qeyd 

olunmuşdur  (Кoнoнoв  1972:  13-14).  Belәliklә,  Mahmud  Qaşqarlının  sözügedәn  lüğәtindә 

sistematik  olmasa  belә,  ümumtürk  dilinin  әsas  qrammatik  kateqoriyaları  haqqında  müәyyәn 

biliklәr  vә  ciddi  linqvistik  müşahidәlәr  yer  almaqdadır  (Курышжанoв  1972:  53-58;  

Дeмирчизадe 1972: 35).  

Mahmud  Qaşqarlının  “Divanü  Lüğәt-it  Türk”  adlı  kitabı  dönәmin  әrәb  dilçiliyi  Kufә 

mәktәbinin әnәnәlәrinә әsasәn müqayisәli olaraq yazılmışdır

26

. Türkoloji dilçiliyin tarixindә  bu 

                                                 

26

Sözügedәn dilçilik mәktәbindә ümumi dil nәzәriyyәsinin vә onun әsas qayda-qanunlarının müәyyәnlәşdirilmәsindә 

sadәcә  bir  dilә  vә  ya  әrәb  әdәbi  dilinә  (Qurani-Kәrimin  әrәbcәsinә)  әsaslanmırdılar.  Hәmin  dilçilik  mәktәbindә 

dönәmin  bütün  mövcud  әrәb  dialektlәri  dә  әsas  olaraq  götürülürdü.  Bunun  әksinә  olaraq  dönәmin  Bәsrә  dilçilik 

---

132 

 

kitabın  yazılması  ilә  müqayisәli-tәsviri  vә  ya  müqayisәli-tutuşdurmalı  dilçilik  yöntәminin  dә 

әsası qoyulmuşdur.  

Әrәb dilindә yazılmış lüğәt-qrammatika kitablarının bir çoxu türk vә әrәb soylu müәlliflәr 

tәrәfindәn  әrәblәrә  türk  dilini  öyrәtmәk  mәqsәdilә  qәlәmә  alınmışdır.  Türkoloji  dilçilikdә 

sözügedәn  әsәrlәri  müәlliflәri  mәlum  olan  vә  olmayan  lüğәt-qrammatika  kitabları  olaraq  iki 

qrupa  ayırmaq  olar.  Müәlliflәri  mәlum  olan  vә  türkoloji  dilçilikdә  haqqında  çox  bәhs  edilәn 

әsәrlәrdәn aşağıdakıların adlarını çәkmәk olar: 

-Zәmahşәrinin “Mukaddimetü’l-Edeb” adlı әsәri; 

-Әbu Hәyyanın  “Kitâb al-İdrâk li-lisân al-Atrâk” adlı әsәri;  

-İbn-i Mühennanın “Hilyetü’l-Lisân ve Hulbetü’l-Beyân” adlı mәşhur lüğәti;  

-Cәmalәddin  Әbû  Mәhәmmәd  Abdullah  әt-Türkinin  “Bulgatü’l-müştak  fî  Lugati’t-Türk 

ve’l-Kıpçak” adlı әsәri; 

-Molla  Sâlihin  “Eş-Şüzûr-üz-Zehebiyye  vel-Kıtai’l-Ahmediyye  fil-Lûgat-it-Türkiyye” 

adlı әsәri,  

 Anonim  yazarların  әrәb  dilindә  yazdığı  sözlük-gramer  kitablarından  ise  aşağıdakılar 

göstәrilә bilәr: 

-“Codex Cumanıcus” adlı әsәr; 

-“Ettuhfet-üz-Zekiyye fil-Lûgat-it-Türkiyye” adlı әsәr; 

- “Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mogolî” adlı әsәr; 

-“Ed-Dürretü’l-mudîa fi’l-Lugati’t-Türkiyye” adlı әsәr; 

-“El-Kavâninü’l-külliye li-Zabatı’l-Lugati’t-Türkiyye” adlı әsәr. 

Belәliklә,  XI-XVIII  yüzillәrdә  klassik  türk  әdәbi  dillәrinә  vә  lәhcәlәrinә  dair  yazılan 

lüğәt vә qrammatika kitabları  әrәb dilindә, bәzәn türk, әn çox Osmanlı Türkcәsi vә başqa xarici 

dillәrdә dә işıq üzü görmüşdür.  

Bu  kitablar  әsas  etibarilә  qıpçaq,  oğuz,  karluq-uyğur  vә  qismәn  dә  digәr  türk  әdәbi 

dillәri vә dialektlәrinә aid olaraq hazırlanmışdır. Sözügedәn kitablarda hәmin dillәrin fonetikası 

vә qrammatikasına dair bölmәlәr, kiçik lüğәtlәr (qlossarilәr) vә bәzәn dә müxtәlif mәzmunlardakı 

ayrı-ayrı әdәbi mәtnlәr yer almışdır (Caferoğlu 1984:192-193; Hacıeminoğlu 1997: 15-19). Elә P. 

                                                                                                                                                              

mәktәbindә isә sözügedәn nәzәriyyәnin vә onun qayda-qanunların müәyyәnlәşdirilmәsindә әsas etibarilә әdәbi dilә 

dayanırdılar. 

 

 

---

133 

 

M. Melioranskinin yuxarıda göstәrilәn “Әrәb filoloqu türk dili haqqında” (1890) adlı әsәrindә dә 

bir vaxtlar müәllifi mәlum olmayan oxşar qrammatika kitablarının fonetik, morfoloji, qismәn dә 

sintaktik özәlliklәridәn vә lüğәt tәrkibindәn geniş bәhs edilmişdir. Bu kontekstdә ayrılıqda saitlәr 

vә samitlәr sistemi; isim, sifәt, say, feil, әdat vә bütövlükdә isә nitq hissәlәri vә onlara aid olan 

hal,  növ,  zaman  vә  s.  qrammatik  kateqoriyalar  işıqlandırılmışdır.  Vә  samitlәrin  sözün  başında, 

ortasında  vә  sonunda  gәlmәsi,  feli  sifәtlәrin  vә  feli  bağlamaların  sintaktik  vәzifәlәri  kimi 

funksional özәlliklәr dönәmin tükoloji vә linqvistik diskurs ortamında öyrәnilmişdir. 

Sözügedәn kitablarda türk dilinin әrәb vә fars dillәrindәn fәrqlәnәn dil özәlliklәri ayrıca 

olaraq göstәrilmişdir. Türkcә vә ya ümumtürkcә sözlәrә, atalar sözlәrinә vә frazeoloji ifadәlәrә, 

әn  müxtәlif  deyimlәrә  dә  hәmin  kitablarda  çox  geniş  yer  verilmişdir.  Morfologiya  bәhsi  әrәb 

dilçiliyi  әnәnәlәrinә  görә  feil//ad//әdat  quruluşu  müstәvisindә  digәr  nitq  hissәlәrinin 

özәlliklәrini  dә  bu  vә  ya  digәr  şәkildә  ehtiva  etmәklә  işıqlandırılmışdır.  Bununla  bәrabәr, 

ümumtürk dilinin bәzi sintaktik özәlliklәri dә elә eyni bölümdә açıqlanmışdır (Kitâb-ı Mecmû-ı 

Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Muğalî: 2000; Kadrı: 2002 vә s.).  

 

2.2.1.1. Zәmahşәrinin “Müqәddimәtül-әdәb” adlı әsәri 

---