M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.2.2.1.2. Otto Böthlinqkin “Yakut dili haqqında: qrammatika, mәtn vә lüğәt” (1851) adlı kitabı
- İç//dış//yan//ön
- 2.2.2.1.4. P. M. Melioranskinin “Qazax-qırğız dilinin qrammatikası” (1894-1897) adlı kitabı haqqında
- 2.2.3. XX yüzildә türkoloji dilçilik әsәrlәri
144
Bu, özünü әn çox müәyyәn vә qeyri-müәyyәn söz birlәşmәlәrinin vә mürәkkәb cümlәlәrin öyrәnilmәsindә göstәrmişdir. Sözügedәn mübahisәlәr, hәr şeydәn öncә, feli sifәt, feli bağlama, mәsdәr vә bәzi qoşmalı sintaktik konstruksiyaların mürәkkәb cümlәlәrin budaq cümlәsi (clause) olaraq müәyyәnlәşdirilmәsilә bağlı olmuşdur. Mirzә Kazım bәyin “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası” adlı әsәrindә fonetika bölmәsi hәcm etibarilә çox qısadır. Hәmin bölmәdә türk dilinin önәmli fonetik hadisәlәri, ahәng qanunu vә dodaq ahәngi mövzularına heç toxunulmamış, fonemlәrdәn hәrflәr olaraq bәhs edilmişdir (Kononov 1982: 229-231; 301). Bütün bunlara baxmayaraq, Mirzә Kazım bәyin “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası” adlı kitabı ümumtürk dilinin fonetikası, morfologiyası vә sintaksisi haqqında tәsviri vә tarixi-müqyisәli dilçilik yötәmlәrilә yazılan geniş hәcmli bir әsәr olaraq türkoloji dilçiliyin tarixindә özünәmәxsus bir yer tutmaqdadır.
Sözügedәn kitab sadәcә türkologiya fәnni nöqteyi-nәzәrindәn deyil, ümumi müqayisәli dilçilik elmi baxımından da dilçilik tarixindә çox böyük önәm daşıyır. Buna görә hәmin әsәr sonrakı dövrlәrdә türkoloji dilçilik sahәsindә dә bir elmi mәnbә rolunu oynamışdır. Bu әsәr, hәr şeydәn öncә, yakut dilinin ilk elmi qrammatikasıdır. Әsәrdә ümumtürk dilinin ayrıca bir müstәqil qolu olaraq nüәyyәnlәşdirilә bilәn yakut (saha) dilinin fonetik vә qrammatik quruluşunun geniş linqvistik tәsviri verilmişdir. Bununla bәrabәr, kitabda ayrı-ayrı yakutca mәtnlәr vә 4600 sözdәn ibarәt olan “Yakutca-almanca lüğәt” dә yer almaqdadır. Burada yakut dilinin fonetik vә qrammatik quruluşu hәm digәr türk dillәri vә dialektlәri, hәm Ural-Altay dillәrindәn sayılan monqol vә tunqus-mancur dillәrinin materialları ilә öz dövrünün linqvistik hadisәlәri vә gәlişmәlәri kontekstindә müqayisәli öyrәnilmişdir. Әsәr alman dilindә yazılmış vә çox sonralar rus dilinә tәrcümә olunmuşdur. 2.2.2.1.3. “Altay dilinin qrammatikası” (1869) adlı kitabı haqqında Sözügedәn kitabın üzәrindә әsәrin kimin tәrәfindәn yazıldığına dair hәr hansı bir mәlumat verilmәmişdir. Sadәcә kitabın Altay missionerlәri tәrәfindәn hazırlandığı göstәrilmişdir. Ancaq hәmin kitabın dilçi N. İ. İlminski, türkoloq V. İ. Verbitski vә bir din xadimi olan M. A. 145
Nevski tәrәfindәn hazırlandığı 28 türkoloji dilçilikdә artıq çoxdan tәsbit olunmuşdur (Kononov 1982: 291- 292). Bu әsәr öncәki oxşar qrammatika kitablarından bir çox quruluş özәlliklәri vә elmi-üslubi sistematikliyi ilә fәrqlәnir. Saitlәrin vә samitlәrin istәr artikulyasiyaya, istәrsә dә fonetik funksionallığa görә sistemli tәsnifi, sözdә vә cümlә sıralanmalarındakı vurğu haqqında biliklәr türkoloji dilçilikdә ilk dәfә olaraq bu kitabda yer almışdır. Nitq hissәlәri burada isim, sifәt vә zәrf olaraq sintaktik funksionallığına görә tәsnif olunmuşdur. İç//dış//yan//ön vә s. morfemlәr hallana bilәn sözlәrlә işlәnilәn kömәkçi adlar olaraq müәyyәnlәşdirilmişdir. Bununla bәrabәr, sözügedәn qrammatika kitabında felin tәrz kateqoriyası üzәrindә dә durulmuş, tәyini söz birlәşmәlirinә dair geniş mәlumat verilmiş, feli sifәt vә feli bağlama tәrkiblәri mürәkkәb cümlәlәrin komponentlәri olaraq xarakterizә olunmuşdur.
adlı kitabı haqqında Sözügedәn әsәrin birinci cildini “Fonetika vә etimologiya”, ikinci cildini isә “Sintaksis” bölmәlәri tәşkil edir. P. M. Melioranski bu әsәrini 1869-cu ildә yayımlanan “Altay dilinin qrammatikası” kitabı örnәyinә görә hazırladığını göstәrmişdir. Onun istәr bu әsәri ilә, istәrsә dә digәr “Әrәb filoloqu türk dili haqqında” (1890), “Gültәkin abidәsi haqqında”(1899) kimi digәr әsәrlәri ilә türkologiya elminin sonrakı inkişaf dövrlәrindә linqvistik bir kontekstin yaranmasının yolu açılmışdır (Kononov 1982: 271-272; 303).
Sözügedәn türkoloji dilçilik әsәrlәri Sovetlәr Birliyindә, Avropada, Amerikada, Türkiyәdә vә dünyanın digәr bölgәlәrindә әsas etibarilә әnәnәvi dilçilik metodları ilә tәsviri olaraq yerinә yetirilmişdir. Bununla bәrabәr, oxşar linqvistik әsәrlәr müxtәlif türk әdәbi dillәri vә dialektlәri vә bir-birinә qohum olmayan digәr dillәrin materialları ilә dә müqayisәli hazırlanmışdır. Daha doğrusu, hәmin әsәrlәr müqayisәli-tarixi, müqayisәli-coğrafi vә müqayisәli-
28 Bunların hәr üçü xristian missioneridir (Eren 1998: 331). Onların yazdığı bu kitab türkoloji dilçilikdә qrammatikaya aid bir çox mövzunun ilk dәfә olaraq işıqlandırılması ilә bilinmәkdәdir. Ancaq göstәrilәn әsәr, hәr şeydәn öncә, öz dövründә hәlә yazısı belә olmayan türk dialektlәrinin müstәqil linqvistik kontekstdә ayrıca dillәr olaraq öyrәnilmәk istәndiyi ilә dә diqqәti çәkir. Bu isә o demәkdir ki, sözügedәn әsәrdә bütövlükdә türk dialektlәri vә ayrılıqda Altay türkәcәsi ayrı-ayrı müstәqil dillәr olaraq işıqlandırılmışdır. Buna görә dә hәmin dövrdә oxşar qrammatik işlәrin ortaya çıxması ilә bağlı olaraq yaranan “Missionerlik qrammatikası” ifadәsi bu gün çox böyük maraq doğurur. Bu baxımdan hәmin ifadә vә ya qavram türkoloji dilçiliyin tarixindә ayrıca olaraq öyrәnilmәlidir.
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|