M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.2.3.3.2. Leksikoqrafiyaya
152
fundamental dilçilik işlәri günümüzә qәdәr hәm sinxronik, hәm dә diaxronik olaraq davam etdirilmişdir. Dilin leksik tәrkibi onun әdәbi-funksional müstәvidә işlәnilmәsi problemlәri ilә bağlı olaraq işıqlandırılmışdır. Sözün tәbii quruluşu vә anlamlarına bağlı olaraq türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin leksikasına dair türk mәnşәli vә alınma leksik tәbәqәlәr müәyyәnlәşdirilmişdir. Bununla bәrabәr, dildәki ümumi inkişaf vә dәyişmәlәrә görә quruluş vә semantik mütәnasiblik tәsbit edilmiş, çoxmәnalı sözlәrin vә digәr baş sözlәrin leksik-semantik inkişaf özәlliklәri diqqәt mәrkәzindә olmuşdur. Termin problemi vә terminlәrlә bağlı olan qavramların qarşılıqlarının yaradılması vә ya mövcud olanların türk әdәbi dillәrindә düzәldilmәsi vә kodlaşdırılması gündәmdә hәmişә öz aktuallığını saxlamışdır. Vә türk onomastikasına dair dә bütövlükdә bir çox iş görülmüşdür (Aшнин., Бacкaкoв., Гaджиeвa., Кoрмушин., Лeвитcкaя., Муcaeв., Пoцeлуeвcкий., Тeнишeв., Чeчeнoв 1982; Бacкaкoв 1986). Nәticәdә bir-birilә qohum, yaxın qohum vә әn yaxın qohum olan türk dillәrinin sosial-mәdәni xarakterli dil әlaqәlәrinin keçmişә, indiyә, gәlәcәyә vә “milli öz”ә görә daha geniş bir diskursiv aurada öyrәnilmәsinin yolu açılmışdır. Türkoloji dilçilik işlәrinin indiyә qәdәr әsas etibarilә әnәnәvi-tәsviri, tarixi-müqayisәli vә müqayisәli-tarixi linqvistik yöntәmlәrlә aparıldığı artıq hamıya çox yaxşı mәlumdur. Ancaq leksik vahidlәrin konseptual olaraq dәrinlәmәsinә öyrәnilmәsindә bu gün artıq yalnız sözügedәn әnәnәvi sәciyyәli dilçilik metodlarının tәtbiq olunması qәnqәtbәxş deyildir. Hәmin әnәnәvi yöntәmlәrin tәtbiqi ilә hәm әdәbi dil, hәm dә ümumi dil tarixi baxımından “Әn Yeni Türk Dili dönәmi” ilә dәyәrlәndirәn ümumtürk dili fenomeninin çağdaş araşdırma-öyrәnilmә şәrtlәri bir- birinә uyğun gәlmir. Buna görә dә nominativ adlandırmalı leksik vahidlәrin vә ad köçürülmәsi ilә gerçәklәşәn frazeologizmlәrin öncә konseptual konponentlәrinin göstәricilәri vә ilk örnәklәri tәsbit edilmәlidir. Bundan sonra isә onların qavramlaşdırılması vә leksik-leksikoqrafik quruluşları vә frazeologizmlәşmә dәrәcәlәri ilә kateqoriyalaşdırılması lazımdır. Türkoloji dilçiliyin leksika vә leksikologiya bölmәsindә bu günә qәdәr linqvistik- leksikoqrafik olaraq görülәn әsas işlәrdәn biri xarici dillәrdәn türk әdәbi dillәrinә keçәn alınma sözlәrә qarşılıqların tapılması vә ya düzәldilmәsi olmuşdur. Hәmin qarşılıqlar daha çox müxtәlif türk dili mәnbәlәrindәn, dialektlәrdәn, ağızlardan alınmış vә ya dilin daxili imkanları hesabına sintetik vә analitik üsullarla düzәldilmişdir. Qeyd olunmalıdır ki, xarici dillәrdәn ümumtürk dilinә keçәn sözlәrә leksik qarşılıqların tapılması vә düzәldilmәsi işi әn çox Türkiyә türkcәsindә aparılmışdır. Hәtta digәr türk әdәbi dillәrindә “nәnә” vә “baba” kimi işlәnilәn vә ümumiyyәtlә 153
ümumtürk dili leksikasında var olan sözlәrin qarşılıqları Türkiyә türkәcәsindә Avropa dillәrindәn kalka yolu ilә alınaraq “babaanne” vә “büyükbaba” şәklindә düzәldilmişdir. Vә ya çağdaş Türkiyә türkcәsindә Hind-Avropa dillәrinin sintaktik modellәrinә uyğun olaraq “ilxı” yerinә “at sürüsü, “yüyәn” yerinә isә “at başlığı” da işlәnilir. Digәr türk әdәbi dillәrindә işlәnilәn bir çox alınma sözlәrin leksikoqrafik modellәri çox zaman öz әsillәrinә uyğun olaraq, heç dәyişdirilmәdәn, yәni kodifikasiya vә unifikasiya olunaraq işlәnilmişdir. Mәsәlәn, qrammatika, morfologiya, sintaksis, faks vә s. sözlәr. Ancaq hәmin sözlәr çağdaş Türkiyә türkcәsindә “Dil bilgisi, şәkil bilgisi, söz dizimi vә bәlgәgeçәr” şәkillәrindә dә işlәnilir. Әqrәbalıq, yaxın vә uzaq qohumluq, heyvandarlıq vә s. bildirәn sözlәr, ifadәlәr vә terminlәr digәr türk әdәbi dillәrinin leksikasında bu gün dә öz yerini qoruyub saxlamaqdadır. Belәliklә, müxtәlif alınma sözlәr vә ya ifadәlәr hәm hәrfiyyәn, hәm olduğu kimi, hәm dә kalka yolu ilә vә semantik olaraq türk dillәrinin sәs quruluşuna vә qrammatik özәlliklәrinә uyğunlaşdırılmış vә leksikoqrafik olaraq kodlandırılmışdır. Bu kontekstdә türk dillәrini bir-birilә qohum vә yaxın vә әn yaxın qohum әdәbi dillәr vә dialektlәr olaraq formalaşdıran leksikoloji, leksikoqrafik vә digәr oxşar kateqoriyalaşdırmalara dair türkcә olaraq gәlişdirilәcәk metodologiyaya uyğun bir koqnitiv vә leksikoqrafik prinsip müәyyәnlәşdirilmәlidir. Mәsәlәn, Türkiyә türkcәsindә hәm dil daxili, hәm dә dil xarici faktorların tәsirilә diferensiallaşan tәyini söz birlәşmәlәrindәn mürәkkәb sözlәrin әmәlә gәlmәsi prosesi müәyyәnlәşdirilәcәkdir. Hәmin prinsipә görә dә türk әdәbi dillәri vә dialektlәrindә ayrıca bir sintaktik-leksikoqrafik kateqoriyalaşma işi tәsbit olunmalıdır. Sözügedәn kateqoriyalaşma işi Türkiyә türkcәsindә işlәnilәn “söz dizimi, sözdizimi, sözdizim; dil bilimi,
oxşar qrammatik gәlişmәlәrә vә dәyişmәlәrә görә dә aparıla bilәr (Musaoğlu 2002: 178). 2.2.3.3.2. Leksikoqrafiyaya dair aparılan linqvistik xarakterli işlәrin tarixi türkoloji dilçilkdә Mahmud Qaşqarlının “Divani-lüğәt-it türk” adlı әsәrinә qәdәr uzanıb gedir. Bu şöbә әslindә türkoloji dilçiçilyin әn inkişaf etmiş sahәlәrindәn biri olaraq da diqqәti cәlb edir. Müxtәlif lüğәtlәrin tәrtibi prinsiplәrinin inkişaf etdirilmәsi türk leksikoqrafiyasında bu gün dә tam sürәtlә davam etdirilmәkdәdir. 1990-cı illәrdәn etibarәn türk leksikoqrafiyasında türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, tәrtib olunmasında yeni bir elmi-linqvistik mәrhәlәyә qәdәm qoyulmuşdur. İndi artıq, yuxarıda göstәrilәn digәr lüğәtlәrlә bәrabәr, yeni tipli türkoloji lüğәtlәr dә tәrtib olunmaqdadır. Bunlar hәm ümumi müqayisәli türk dillәri lüğәtlәri, hәm dә özәl atalar sözlәri, frazeologizmlәr, terminlәr lüğәtlәrindәn ibarәtdir (Musaoğlu 2002:
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|