M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
161
linqvistik tәhlilә sinkretik olaraq cәlb olunmalıdır. Hәr bir çağdaş Avrasiya türkcәsi vә ya türk әdәbi dili konseptual-filoloji xarakterli ümumtürk dili kontekstindә özünәmәxsus müәyyәn bir milli-tarixi formalaşma prosesi, dil-danışıq, folklorik, dialekt vә şivә özәlliklәri ilә seçilmәkdәdir. Ümumtürk dilinin tarixi vә ya ayrı-ayrı konkret türk dillәrinin tarixi deyincә hәm dialekt vә şivә mateialları, hәm dә folklorik vә digәr әdәbi mәtnlәrin öyrәnilmәsi nәzәrdә tutulur. Qәdim vә orta klassik türk әdәbi dilllәri, çağdaş Avrasiya türkcәlәri vә ya әdәbi dillәri deyincә isә, hәr şeydәn öncә, yazılı mәtnlәr vә konkret dil-danışıq faktları ağla gәlir. Bu baxımdan hәr hansı bir türk dilinin vә ya әdәbi dilininin tarixi vә onun qrammatikasının komponentlәri, hәr şeydәn öncә, ümumtürk dili tarixi qavramının bir alt qavramları vә ya başlıqları olaraq qiymәtlәndirilmәlidir. Hәr hansı bir türk dilinin әdәbi dilinin tarixi isә hәm dә elә onun tarixi demәkdir. Belәliklә, ümumtürk dilinin tarixi inkişafını hәm yazısız Ana türk dönәmi, hәm dә yazılı klassik vә çağdaş türk әdәbi dillәri özәlliklәrinin retrospektiv, prospektiv vә interospektiv görünümü aspektlәrindә işıqlandırılması ilә aşağıdakı şәkildә dövrlәşdirmәk mümkündür. 1. Ana vә ya әcdad türk dönәmi (pra- vә prototürk) 1.1. İlk türk dönәmi (bizim eradan әvvәl I-IV vә ya I-VI yüzillәr; Altay dönәmi); 1. 2. Ön türk vә ya I-VI yüzillәr Hun dönәmi; 1.3. Qәdim türk dönәmi (göytürkcә, uyğurca; Qaraxanlıca, Xarәzmcә vә s.; VI-XIV yüzyillәr); 2.
vә ya әdәbi dillәri; XV-XIX yüzillәr); 3.
Yeni vә әn yeni türk dönәmi (qohum vә bir-birinә әn yaxın qohum olan türk dillәri vә ya әdәbi dillәri; XIX-XXI yüzillәr). Birinci hissәyә dair yoxlama sualları vә tapşırıqlar 1. Türkologiyanın tarixindә alman әsilli rus türkoloqu V. Radlovun hansı filoloji- linqvistik vә leksikoqrafik xidmәtlәri olmuşdur? Bәs bütövlükdә türkologiyanın vә ayrılıqda türkoloji dilçiliyin tarixi indiyә qәdәr әn çox V. Radlovla әlәqaәlәndirilәn hansı ümumi tezislә öyrәnilmişdir? İndi müasir filologiyada türkoloji dilçiliyin tarixi yenә dә V. Radlovun elmi fәaliyyәti ilә әlaqlәndirilәn ümumi tezislә öyrәnilirmi? Әgәr türkoloji dilçiliyin tarixi sadәcә 162
sözügedәn ümumi tezislә öyrәnilmirsә, onda hansı tarixi hadisә vә elmi-linqvistik gәlişmәlәrә görә işıqlandırılır? 2. Türkoloji dilçiliyin tarixi inkişafı hansı böyük mәrhәlәlәrә vә hәmin mәrhәlәlәrә görә müәyyәnlәşәn uyğun konkret dönәmlәrә ayrılır? Sözügedәn dilçiliyin tarixindә hansı dilçilik mәktәbi әnәnәlәri özünü göstәrmişdir? Daha doğrusu, mövcud qrammatika kitabları vә digәr dilçilik araşdırmaları әsas etibarilә hansı dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yazılmışdır? Fikrinizi ayrı-ayrı türkoloji dilçilik әsәrlәrinә vә ya qrammatika kitablarına dair gәtirdiyiniz konkret örnәklәrlә ifadә edin. 3. Türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr tәsviri-normativ metodla bәrabәr, müqayisәli dilçiliyin müqayisәli-tarixi vә tarixi-müqayisәli xarakterli araşdırma-öyrәnilmә yöntәmlәrindәn daha çox istifadә olunmuşdur. Hәmin yöntәmlәr arasındakı fәrq әsas etibarilә nәdәn ibarәtdir? Türkoloji dilçiliyin tarixindә sözügedәn dilçilik yöntәmlәri ilә yazılmış hansı әsәrlәri örnәk olaraq göstәrә bilәrsiniz? 4. Türk dillәrinә dair tarixi-müqayisәli, müqayisәli-tarixi vә tәsviri-normativ yöntәmlәrlә hazırlanan dilçilik әsәrlәri әn çox hansı dillәrdә vә kimlәr tәrәfindәn yazılmışdır? Hәmin әsәrlәrә dair konkret örnәklәr göstәrin? 5. Yeni linqvistik yönüm vә yöntәmlәr türkoloji dilçilikdә nә zamandan etibarәn tәtbiq olunmağa başlanılmışdır? Hәmin yönüm vә yöntәmlәrlә yazılan әsәrlәrdә bütövlükdә filologiyanın vә ayrılıqda türkoloji dilçiliyin hansı ümumi vә konkret linqvistik mәsәlәlәrinә toxunulmuşdur? 6. Türkologiyanın tarixindә müqayisәli-tarixi türkoloji dilçiliyin әsasını kim qoymuşdur? Bәs onunla eyni bir dönәmdә hansı türkoloqun әsәrlәrindә türkoloji dilçilik bir elmi istiqamәt olaraq formalaşmışdır? İlk mәrhәlәdә sözügedәn müqayisәli-tarixi, tarixi-müqayisәli vә tәsviri türkoloji dilçilik araşdırmlarından sonra türk dillәrinin öyrәnilmәsindә konkret olaraq hansı yeni elmi-praktik istiqamәtlәr ortaya çıxmışdır? Hәmin istiqmәtlәri göstәrә bilәrsinizmi? 7. Türkoloji dilçilikdә hansı linqvistik sahәlәr vә ya dil şöbәlәri indiyә qәdәr müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi yöntәmlәrlә daha geniş vә әtraflı surәtdә öyrәnilmişdir? Bәs türk dillәrinә dair bәdii mәtnlәr türkoloji dilçilikdә müqayisәli-tutuşdurmalı yöntәmlә araşdırmaya cәlb olunmuşdurmu? Mәsәlәn, Azәrbaycan dilindә yazılan hansı dәrs vәsaitindә bәdii-tarixi mәtnlәrin mәtn dilçiliyi baxımından konseptual-linqvistik tәhlili aparılmışdır?
163
8. XX yüzilin axırlarında türk müqayisәli dilçiliyinin başlıca araşdırma-öyrәnilmә yöntәmlәri vә aspektlәri әsas etibarilә hansı linqvistik tәşәkküllәrdәn vә ya istiqamәtlәrdәn ibarәtdir? Bәs türkoloji dilçiliyin tarixindә ümumtürk foneminin müxtәlif kombinator sәs mövqelәrindә fonoloji vә mofonoloji sәs dәyişmәlәrini müqayisәli dilçiliyin müqayisәli-tarixi vә tarixi-tipolji yöntәmlә öyrәnәn Azәrbaycanlı dilçi, tәnqidçi-filoloq kim olmuşdur? 9. Fonetik sәs sisteminin araşdırma-öyrәnilmә yönümlәri ilә ünsiyyәt-danışıq modelinin üst-üstә düşәn әsas qurucu komponentlәri hansılardır? Bәs türk dillәrinin fonetik quruluşunun eksperimental üsulla öyrәnilmәsi nә zaman, harada vә kim tәrәfindәn başladılmışdır? Sözügedәn eksperimental xüsus türkoloji dilçiliyin tarixindә ilk dәfә olaraq hansı türkoloji әsәrdә hәyata keçirilmişdir? Belәliklә dә müqayisәli türkoloji dilçilikdә tarixi-müqayisәli, linqvistik-coğrafi vә tarixi-tipoloji dilçilik yöntәmlәrinin tәtbiq olunması ilә türk dillәrinin hansı fonetik-fonoloji problemlәrinә açıqlıq gәtirilmişdir? 10. Әcdad dildә vә ya pra- vә prototürkdә fonemlәrin ilkin arxetipik şәkillәrini canlandıran fundamental әsәrlәr ümumi müqayisәli vә müqayisәli-tarixi dilçilikdә әsas etibarilә nә zaman ortaya çıxmışdır? Hәmin әsәrlәr hansılardır, onların әlinizdәki dәrslikdә verilәn vә verilmәyәn qısa siyahısını tәrtib edin. 11. Bütövlükdә türklük qavramının alandırılması vә ayrılıqda isә türk etnik-mәdәni kimlik adı vә ya semiotik işarәsi elmi-kütlәvi әdәbiyyatda XIX yüzildәn etbarәn hansı adlarla vә ya söz-terminlәrlә ifadә edilmişdir? Bunları konkret olaraq göstәrә bilәrsinizmi? Bәs türklük vә türk qavramının adlandırılmasında vә ya semiotik olaraq işarәlәnmәsindә XIV-XIX yüzillәr Avrasiya coğrafiyasında baş verәn hansı tarixi-siyasi hadisәlәr, müxtәlif hәrәkatlar vә elmi- mәdәni әlaqәlәr tәsirli olmuşdur? Bütün bunları konkret olaraq ayrı-ayrı faktlarla göstәrin. 12. XX yüzil boyunca vә günümüzdә türkoloji dilçilikdә tәtbiq olunan tәsviri, müqayisәli-tarixi, tarixi-müqayisәli vә tarixi-tipoloji dilçilik yönüm vә yöntәmlәrinin arasındakı filoloji-linqvistik xarakterli başlıca fәrqlәr nәdәn ibarәtdir? Hәmin fәrqlәri sözügedәn yönüm vә yöntәmlәrlә yazılan әsәrlәrdәn gәtirilәn konkret linqvistik tәsbitlәrlә vә açıqlanmalarla göstәrin. 13. “Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası. Morfologiya” (1986) adlı әsәrindә mübahisә doğuran linqvistik açıqlanmalar hansılardır? Hәmin açıqlanmalar әlinizdәki dәrslikdә necә qiymәtlәndirilmişdir? Bәs ümumiyyәtlә müqayisәli vә müqayisәli-tarixi türkoloji dilçilik әsәrlәrindә ümumtürk dili morfologiyasının әn çox hansı problemlәrinә açıqlıq gәtirilmişdir? XX yüzilin 70-ci illәrindәn etibarәn ümumtürk dili morfologiyasına dair A. M. Şerbakın hansı Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|