M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.2.1. Türkoloji dilçilikdә riyazi vә sosiolinqvistik istiqamәtlәr
- 1.2.1.1. Riyazi-linqvistik araşdırmalar
193
metodologiya olaraq müәyyәnlәşdirilmәsi istiqamәtindә türk dillәrindә, özәlliklә dә Türkiyә türkcәsindә bir çox linqvistik terminin türkcә olaraq qarşılıqları yaradılmışdır (Berge 1989). Hәmin növ terminlәr әnәnәvi türkoloji kontekstdә türk dillәrinә uyğunlaşdırılmış vә kodlaşdırılmışdır (Исхакова 1987). Bu gün hәmin linqvistik terminlәrin ifadә etdiyi qavramların köhnә әnәnәvi qrammatik istiqamәtlәrdә aparılmış olan tәdqiqatlarda işlәnilәn terminlәrlә açıqlanması artıq mümkün deyildir vә ya sadәcә bir qismi onlarla işlәnilә bilәn bir sәviyyәdәdir. Çünki sözügedәn terminlәr bütövlükdә dilçilik elminin inkişafına bağlı olaraq aparılan ümumi linqvistik müşahidәlәrә vә kameral işlәrә bağlı olaraq yaradılmaqdadır. Onlar yenidәn tәsniflәndirilәn, ümumi özәlliklәri vә tәfәrrüatları ilә şәkillәndirilәn linqvistik qavramlaşdırma vә kateqoriyalaşdırmalara әsasәn dәqiqlәşdirilmәkdә vә kodlaşdırılmaqdadır. Mәsәlәn, Azәrbaycan dilindә “sintaqm” vә “sintaqmatik üzvlәnmә”, Türkiyә türkcәsindә isә onların qarşılıqları olaraq “sözcә” vә “sözcәlәmә” terminlәri kimi. Bizim Türkiyәdә yayımlanan “Türkolojinin Çeşitli Sorunları Üzerine Makaleler-İncelemler” adlı kitabımızda türkcә olaraq işlәtdiyimiz “tekbirleşimli (subordinativ), tambirleşimli (koordinativ), çiftbirleşimli (korrelyativ), parselyatik, retprosperspektif, (2002: 105; 315-320) kimi terminlәrlә ifadә olunmuş qavramlar vә kateqoriyalar da bu qәbildәndir. Bunun kimi Hind-Avropa dillәrindә әnәnәvi vә yeni dilçilik istiqamәtlәrindә aparılmış olan araşdırmalarda işlәnilәn linqvistik terminlәr arasında da müәyyәn fәrqlәr özünü göstәrmәkdәdir (ЛЭC 1990: 603-626; 627-650). Belәliklә, keçәn әsrin 70-ci illәrindәn başlayaraq türkoloji dilçilikdә yeni linqvistik yönüm vә yöntәmlәrlә aparılan araşdırmalar vә ayrı-ayrı türk dillәrinә dair görülәn konkret praktik işlәr günümüzdә artıq müәyyәn bir elmi-metodoloji sәviyyәyә gәlib çatmışdır. Hәmin araşdırmalar vә ya elmi-praktik işlәr әsas etibarilә semantik, funksional, riyazi, sosiolinqvistik, statistik, korpus, mәtnlinqvistik, koqnitiv-konseptual vә s. digәr yeni araşdırma-öyrәnilmә yönümlәri vә yöntәmlәri ilә aparılmışdır. Aşağıda sözügedәn araşdırmalardan bu vә ya digәr şәkildә bәhs olunacaqdır.
194
XX yüzildә hәm riyazi, hәm dә ictimai elmlәrin yöntәmlәri ilә dillәrin sinkretik olaraq araşdırılması vә öyrәnilmәsi prosesi getdikcә sürәtlәnmişdir. Riyazi-linqvistik yöntәmlәrlә aparılan tәtbiqi dilçilikdә әn çox mәtnlәrin avtomatik tәrcümәsi vә müxtәlif dil-danışıq çevirilәrinin avtomatiklәşdirilmәsi problemlәrinin hәll olunması üzәrindә durulmuşdur. Sosiolinqvistik yöntәmlәrlә aparılan araşdırmalarda isә әn çox dil vә cәmiyyәt, dil vә etnoqrafiya, etnolinqvistika, dil vә mәdәniyyәt әlaqәlәri, ikidillilik vә çoxdillilik ortamları işıqlandırılmışdır.
195
Modern linqvistik yöntәmlәr vә ya yeni bir türkoloji dilçilik nöqteyi-nәzәri ilә aparılan araşdırmaların sürәtlәndirilmәsi hәmişә bәlli bir ölçüdә riyazi-linqvistik istiqamәtin filologiya elmindәki ümumi inkişafına bağlı olmuşdur. Dil mühәndisliyinin vә ya riyazi dilçiliyin әsasları XX yüzilin 20-ci illәrindә qoyulmuşdur. Dillәrin hәm filoloji-linqvistik, hәm dә riyazi-hesablama yöntәmlәri ilә bir yerdә öyrәnilmәsi XX yüzilin 50-ci illәrindәn bәri elmşünaslıqda tәtbiqi riyazi- linqvistik bir metodologiya olaraq müәyyәnlәşmişdir. Söz konusu metodologiya vә ona bağlı tәtbiqi metodlarla görülәn işlәrdә XX yüzilin 60-cı illәrindәn bәri öncә elektronik hesablama maşını ilә (ЛЭC 1990: 14-15; 397), sonraları isә kompüterlә müxtәlif tәrcümә-çeviri proseslәrinin avtomatiklәşdirilmәsi işlәri canlandırılmışdır. Bütövlükdә koqnitiv elmә, linqvistikaya, informasiya texnologiyalarına söykәnәn kompüter-mühәndis dilçiliyinin әsaslarını da böyük bir ölçüdә XX yüzilin 50-ci illәrindәn bәri getdikcә inkişaf edәn riyazi-linqvistik istiqamәtdә görülmüş konkret işlәr tәşkil edir. İndi hәm koqnitiv, hәm dә kompüter-mühәndis dilçiliyi ilә funksional-linqvistik bir istiqamәtdә aparılan işlәr sadәcә mәtn tәrcümәsinin avtomatiklәşdirilmәsi proseslәrinin inkişaf etdirilmәsi vә nәticәlәndirilmәsi işlәmlәrindәn ibarәt deyildir. Çünki, getdikcә sürәtlәnәn linqvistik qloballaşma nәticәsindә ortaq ünsiyyәt vasitәlәrinә çevrilәn bәzi inkişaf etmiş dillәrin işlәnilmәsi vә öyrәdilmәsi işlәmlәri koqnitiv vә kompüter- mühәndis dilçiliyi yöntәmlәri ilә dә aparılır. Başqa sözlә, indi artıq hәm mәtn dәstәkli dilin (langue), hәm dә diskur ortamlı danışıq dilinin (parole) ortaq dünya dillәri materialları ilә avtomatiklәşdirilәrәk vә informasiyalaşdırılaraq bütün dünyada işlәnilmәsi söhbәtin mözusuna çevrilmişdir. Ortaq vә regional sәciyyәli dillәrin sözügedәn dil materialları ilә birlikdә müәyyәn bir ölçüdә tәrcümә nәzәriyyәsi vә әdәbi mәtn uyğunlaşdırması praktikası kontekstlәrindә tәdrisi vә tәlimi dә bu gün gündәmә gәlmәkdәdir. Sözügedәn elmi-praktik sәciyyәli işlәr 1960-cı illәrdәn bәri bu vә ya digәr şәkildә türkoloji dilçilikdә dә öz әksini tapmışdır. Sovetlәr Birliyindә hәmin işlәr daha çox nәzәri әsaslara dayanmaqla әsas etibarilә aşağıdakı istiqamәtlәrdә hәyata keçirilmişdir: –Mәtnin avtomatik analizi vә sintezi; –Linqvistik tәdqiqatların avtomatiklәşdirilmәsi; –Struktural-tipoloji tәdqiqatların aparılması (Муcaeв… 1972: 16-18).
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|