M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Belәliklә, hәm konkret dil göstәricilәri, hәm dә konseptual faktorlarla ifadә edilәn anlayışlar linqvistik qavramlar olaraq tәrif edilir.
- Semiozis
21
vә dünya sistemi mütәnasibliyinin mühafizә olunmasında qavramaların rolu vә linqvistik olaraq adlandırılması ilә isә bilvasitә әlaqәlidir. Dünyanın dil xәritәsini tәşkil edәn universal qavramlar vә milli sәciyyәli fonetika, fonologiya, morfologiya, sintaksis, leksika, leksikoqrafiya vә frazeologiya üst kateqoriyaları konkret linqvistik göstәricilәrlә bilinir. Bunlar eyni zamanda mücәrrәd konseptual quruluşlarla ifadә edilәn qavram vә komponetlәri ilә dә tәsbit olunur. Belәliklә, hәm konkret dil göstәricilәri, hәm dә konseptual faktorlarla ifadә edilәn anlayışlar linqvistik qavramlar olaraq tәrif edilir. Sözügedәn kateqoriyalardan hәr biri bir çox dildә konkret qrammatik göstәricilәri ilә işarәtlәnir. Bәzәn isә müxtәlif dillәrdә qrammatik kateqoriyaların konkret qrammatik göstәricilәri olmur. Mәsәlәn, bir çox dildә leksik, sintaktik vә morfoloji göstәricilәrin birinci vә sonrakı funksiyaları ilә kompleksiv olaraq ifadә edilә bilәn ümumi aspektuallıq linqvistik qavramı vә buna bağlı olaraq müәyyәnlәşdirilәn tәrz alt kate- qoriyası vә ya alt qavramı vardır. Aspektuallıq faktoru bu vә ya digәr şәkildә türk dillәrindә dә vardır. Ancaq bir çox dünya dilindә olduğu kimi ümumtürk dilindә aspektullağın konkret bir kateqoriya olaraq morfoloji göstәricilәri yoxdur (Musaoğlu, Kirişçioğlu 2008; Musayev 2011: 22-26).
Avrasiya mәkanında yaşayan türk xalqlarının hәr birinin özünәmәxsus bir şәkildә dәrk edilәn dil, әdәbiyyat, folklor, mifologiya, tarix vә etnoqrafiya qavrayışları vardır. Bunlar hәmin xalqlara aid olan milli-mәnәvi anlayışlar vә ya xüsusi sosial kateqoriyalar kimi dә dәrk olunur. Hәmin qavrayışlardan vә ya әsas milli dәrketmә komponentlәrindәn ümumtürk dili vә ya türkcә, ortaq türk tarixi vә mәdәniyyәti qavramları yaranır. Türkologiyada bütün bunlar günümüzdә artıq әn ümumi şәkildә koqnitiv dәrketmә xarakterli yeni elmi yönümlәr vә kompüter-mühәndis dilçiliyi yöntәmlәrinin tәtbiq olunması ilә bir-birinә bağlı vә ierarxik olaraq açıqlana bilәr.
Türkologiya başlanğıcda XI yüzildәn etibarәn türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin әn çox әrәb, fars, rus, alman, fransız vә s. xarici dillәrdә araşdırılması, tәdris vә tәsnifinә dair müxtәlif elmi-praktik işlәrin görülmәsi nәticәsindә ortaya çıxmışdır. Tәbii ki, türk xalqlarının әdәbiyyatı, 22
folkloru, tarixi, etnoqrafiyası vә s. dair aparılan müxtәlif araşdırmalar, yazılan mәqalәlәr vә kitablar da sözügedәn ümumi fәnnin formalaşmasında tәsirsiz qalmamışdır. Orxon-yenisey vә digәr qәdim vә yeni türk yazılı abidәlәrinin öyrәnilmәsi isә türkologiyanın inkişafına çox güclü tәkan vermiş vә XIX yüzildә sözügedәn humanitar elm sahәsi bütün klassik elmi-praktik parametrlәri ilә tam olaraq müәyyәnlәşmişdir. Türkologiyanın bir elm sahәsi olaraq formalaşmasında istәr tarixi türk lәhcәlәri vә әdәbi dillәrinә, istәrsә dә çağdaş türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinә dair aparılan araşdırmaların rolu müәyyәnlәşdirici olmuşdur. Buna görә dә çox vaxt ayrılıqda da “Türkoloji dilçilik” deyilәndә ümumilikdә “Türkologiya” qavramı başa düşülmüşdür. Halbuki, “Türkoloji dilçilik” ümumi “Türkologiya fәnni”nin qollarından birdir. Türkdilli xalqların dilini, tarixini, әdәbiyyatını, folklorunu, mifologiyasını vә qәdim müqәddәs (qutsal) inanclarını, bәlli bir ölçüdә incәsәnәtini, adәt-әnәlәrini, etnoqrafiyasını vә davranış şәkillәrini vә s. öyrәnәn sosial elmlәrin bütünü türkologiya fәnninndә ehtiva olunur. Türkologiyanın araşdırma-öyrәnilmә sahәlәrindәn ümumtürk dilinin dilçiliyin, tarixinin tarix emlinin vә ümumilikdә mәdәniyyәtinin fәlsәfәnin, sosiologiyanın vә semiotikanın işığında öyrәnilmәsinin zәruri olduğu danılmazdır. Çağdaş elmşünaslıqda semiotikanın semiosfera vә semiozis anlayışalarıyla 6 müstәqil bir elm sahәsi olaraq müәyyәnlәşmәsi dә ümumi türkologiyanın vә onu tәşkil edәn elm sahәlәrinin hәm dә semiotik baxımdan öyrәnilmәsini şәrtlәndirmәkdәdir. Günümüzdә isә hәlәlik daha çox ümumtürk dili vә onu tәşkil edәn türk әdәbi dillәri, dialektlәri vә danışıq şәkillәrinin koqnitiv dilçilik vә kompüter linqvistikası yönüm vә yöntәmlәri ilә öyrәnilmәsi gündәmә gәlmәkdәdir. Bu, yaşadığımız bilgi vә informasiya texnologiyaları әsrinin tәlәbidir vә qaçınılmazdır. Türkologiya elmi Qәrbdә vә Rusiyada missionerlik vә ya Avrasiyanın әlçatmaz yerlәrinin öyrәnilmәsi vә mәnimsәnilmәsi әsnasında formalaşmışdır. Bir elm sahәsi olaraq әn çox türk dialektlәrinә, qәdim vә yeni türk әdәbi dillәrinә dair aparılan sinxronik vә diaxronik sәciyyәli dilçilik işlәrinә görә bilinir. Bu baxımdan XIX yüzildә qәlәmә alınan Mirzә Kazım bәyin “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası”(1846), İlminiski vә hәmkarlarının “Altay dilinin qrammatikası (1869), Radlovun “Türk dialektlәrinin lüğәti tәcrübәsi” (1888-1911) vә s. klassik
6 Semiozis (yunan. sema ‘işarә’) işarә prosesi demәkdir vә işarәlәrin yaratma, qurma, hәrәkәt vә açıqlama özәlliklәrini ehtiva edir. Semiosfera (yunan. sema ‘işarә’, sphaira ‘şar’) isә işarәlәrin qlobal sahәsi vә әhatә dairәsi, mәkan vә zamanda mövcud olan işarәlәri vә dil әlaqәlәrinin bütününü ehtiva edәn semiotik mәkandır (Стариченок 2008: 539-540). Aşağıda sözügedәn anlayışlara dair daha geniş mәlumat verilәcәkdir.
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|