M. M. Musayev

201 

 

Türk  әdәbi  dillәri  bu  günә  qәdәr  әsas  etibarilә  tәsviri,  tarixi-müqayisәli,  müqayisәli-

tarixi  vә  müqyisәli-tutuşdurmalı  dilçilik  metodları  ilә  öyrәnilmişdir.  1970-ci  illәrdәn  etibarәn 

türkoloji  dilçilikdә  dә,  yuxarıda  göstәrildiyi  kimi,  yeni  linqvistik  metodlarla  aparılmış 

araşdırmalar  diqqәti  çәkmәyә  başlamış  vә  struktur-semantik  vә  -funksional  qrammatika 

anlayışları ortaya çıxmışdır. 1980-ci illәrdәn bәri formalaşan koqnitiv elm, koqnitiv linqvistika vә 

kompüter-mühәndis dilçiliyi sahәlәri struktur-semantik vә funksional araşdırmalar әsasında yeni 

bir  konseptual-funksional  qrammatika  anlayışını  da  gündәmә  gәtirmәkdәdir.  Әslindә  belә  bir 

anlayışın  dilçilikdәki  gündәmә  gәlişini  “çağdaş  linavistikada  funksional  әnәnә  ilә  generativ 

istiqamәtin birlәşdirilmәsi vә uyğun metodlarının bir yerdә tәtbiq olunması istәklәri” (Φëдoрoва 

2008: 98-104) dә dәstәklәmәkdәdidr.  

Qeyd olunmalıdır ki,  dilçilikdә “funksional  qrammatika” anlayışı 1920-1930-cu illәrdә 

Praqa  dilçilik  mәktәbindә  ortaya  çıxmış,  1950-ci  illәrdә  isә  aktual  üzvlәnmә  nәzәriyyәsi  vә 

praktik  dilçilik  araşdırmaları  ilә  daha  yüksәk  bir  inkişaf  mәrhәlәsinә  qәdәm  qoymuşdur. 

“Generativ  transformasional  qrammatika”  linqvistik  qavramı  isә  struktur  dilçiliyin  bir  davamı 

olaraq 1950-ci illәrdә Amerikada ortaya çıxmışdır. Sözügedәn qavram H.Xomskinin 1957-ci ildә 

yazıb  tamamladığı  “Sintaktik  quruluşlar”  adlı  әsәri  ilә  bir  linqvistik  nәzәriyyә  vә  praktik  tәlim 

olaraq  formalaşmışdır.  Birincisi  dili  leksik-qrammatik  vasitәlәr  vә  kontekstin  vәhdәtindә 

götürәrәk  bunlarla  bütövlükdә  ifadә  edilәn  fikrә  vә  ayrılıqda  reallaşan  funksiyaya 

dayanmaqdadır.  Burada  semantika  vә  funksiyanın  bir-birinә  bağlı  olaraq  reallaşması  vә  hәmin 

kontekstdә fikrin konkret dil vasitәlәri ilә ifadәsinin öyrәnilmәsi daha geniş yer almaqdadır. İkincisi 

isә  dili  daha  çox  müәyyәn  formal  transformasional  modellәr  şәklindә  öyrәnmәkdә  vә  gәlinәn 

metalinqvistik  inkişaf  mәrhәlәsindә  onu  beynin  koqnitiv-konseptual  bir  funksiyası  olaraq 

dәyәrlәndirmәkdәdir (Φëдoрoва 2008: 98-104). 

1960-cı 

illәrdәn  başlayaraq  dilin  semantikasına,  funksiyasına,  quruluşuna, 

antropologiyasına  vә  işlәnilmәsinә    dair  yuxarıda  göstәrilәn  dilçilik  mәktәblәrindә  bir-birindәn 

fәrqli fikirlәr irәli sürülmüşdür. Sözügedәn mübahisәlәr bu vә ya digәr şәkildә günümüzә qәdәr 

davam  etmәkdәdir.  Ancaq  bugünkü  metalinqvistik  açıqlanma  mәrhәlәsindә  yeni  bir  dönәmә 

girilmişdir. Belә ki, hәm birinci mәktbә daxil olan işlәrin, hәm dә ikinci qrupda yer alan nәzәri vә 

praktik  dilçilik  araşdırmalarının  bir  yerdә  tәtbiq  oluna  bilәn  funksional-konseptual  cәhәtlәri 

üzәrindә  durulmaqdadır.  Bizim  “Türkoloji  dilçilik  kursu”muzda  vә  müvafiq  dәrsliyimizdә  dә 

mәhz hәmin cәhәtlәrdәn hәrәkәt edilmәkdәdir.   

---

202 

 

Belәliklә, konseptual-funksional qrammatika anlayışının konseptual qisminin örnәklәrlә 

açıqlanmasına keçmәdәn öncә, klassik “funksional qrammatika” qavramının әsas parametrlәri vә 

prinsiplәrinin  nә  olduğunun  qısaca  olaraq  bir  daha  aydınlaşdırılmasının  faydalı  olduğunu 

düşünürük. Vә hәmin linqvistik parametrlәri vә prinsiplәri sadә cümlәnin, mürәkkәb cümlәnin vә 

mürәkkәb  sintaktik  bütövlәrin  aktual  üzvlәnmәsi  timsalında  aşağıda  göstәririk  (Musayev  2011: 

37-39). 

 

1.2.2.1. Sadә cümlәnin qrammatik vә aktual üzvlәnmәsi 

Cümlәdә  vә  mәtndә  söz  qrupları  vә  cümlә  üzvlәri  indiyә  qәdәr  әnәnәvi  olaraq  nitq 

hissәlәrinә  vә  cümlә  komponentlәrinin  arasındakı  sintaktik  әlaqәlәrә  görә  öyrәnilmişdir. 

“Mübtәda, tәyin, tamamlıq, zәrflik vә xәbәr vә ya baş cümlә-budaq cümlә” әnәnәvi-qrammatik 

üzvlәnmәsi  tәdris  sistemindә  әsas  rol  oynamışdır.  Sözügedәn  sintaktik  vahidlәrin  semantik-

funksional parçalar olaraq öyrәnilmәsi isә 1970-ci illәrdәn başlayaraq tәdris vә tәhsil sistemindә 

getdikcә  daha  geniş  yer  tutmuşdur  (Abdullayev  1999:  89-124).  Sintaktik  vahidlәr  cümlә 

üzvlәrinin  aktual  üzvlәnmәsinә  görә  yeni  linqvistik  terminlәrlә  adlandırılmışdır:  tema  (thema: 

yun.  verilmiş,  bәlli  olan)  vә    rema  (rhema.  yun.    kәlmә,  söylәnilәn,  diqqәtә  aldırılan).  Müasir 

funksional  qrammatikada  sintaksis  vә  mәtn  bölmәlәrinin  tәrtib  olunmasının  әsas  prinsilәrindәn 

biri  cümlәnin  vә  ya  mәtn  komponentlәrinin  konkret  bir  sintaqmatik  sistem  tәşkil  etmәsi  ilә 

bağlıdır.  Belәliklә,  dilin  vә  ya  dillәrin  sintaqmatik  olaraq  işlәnilmәsinә  görә  funksional  bir 

qrammatikanın  hazırlanması  dilçilikdә  1960-cı  illәrdә  ortaya  çıxmış,  1970-ci  illәrdә  isә  tәdbiq 

olunmuışdur.  Sadә  cümlә  әsasında  ümumtürk  dilinin  hәm  әnәnәvi-paradiqmatik,  hәm  dә  yeni 

sintaqmatik  araşdırma-öyrәnilmә  mәrhәlәlәri  aşağdakı  sxemdә  göstәrildiyi  şәkildә  müәyyәn-

lәşdirilә bilәr.   

 

 

 

 

 

 

 

 

---

203 

 

SXEM 1 

 

T                 R 

Tәlәbә//kitabı oxudu 

Paradiqmatik 

1. Morfologiyaya görә: 

2. Sintaksisә görә: 

İ

1 

M 

İ

4 

T 

F 

X 

Sintaqmatik  

3. Semantikaya görә: 

4. Semantik-funksional 

üzvlәnmәyә görә 

S 

T 

O 

P 

R 

 

“Tәlәbә kitabı oxudu” cümlәsindә morfologiyaya görә modellәşdirmәdә isimlәrin, yәni 

adların  hansı  hal  şәkilçilәri ilә işlәnildiyi  “Nom. ‘adlıq’ + Gen. ‘yiyәlik’ +Dat.  ‘yönlük’+ Akk. 

‘tәsirlik’ +Lok. ‘yerlik’+Abl. ‘çıxışlıq’ sırası ilә işarәlәnmişdir: 

 İ

1

-adlıq halı; 

 İ

4

-tәsirlik halı; 

 F-feil. 

 Sonraki  modellәşdirmәlәrdә  isә  M-  mübtәdanı,  T-tamamlığı,  X-xәbәri;  S-subyekti,  O-

obyekti, P-predikatı; T-temanı, R-remanı  göstәrir. Sözügedәn birinci vә ikinci modellәşdirmәlәr 

hәr  hanısı  bir  dilin  sintaktik  sisteminin  paradiqmatik  olaraq  gerçәklәşәn  semantik  vә  semantik-

funksional  mәrhәlәlәrinin  әsasını  tәşkil  edir.  Birinci  vә  ikinci  modellәşdirmәlәr  dilin  konkret 

quruluşunu,  üçüncü  vә  dördüncü  modellәşdirmәlәr  isә  onun  semantik  vә  funksional  işlәnilmә 

mahiyyәtini  ehtiva  edir.  Sözün  tam  mәnasınada  türkcәnin  funksional  bir  qrammatikasının 

hazırlanması birincilәrdәn ikincilәrә vә ikincilәrdәn birincilәrә keçidlәrlә yerinә yetirilә bilәr.  

 Funksional-konseptual  vә  ya  konseptual-funksional  qrammatika  anlayışı  bәlli 

qavramlardan semantik-funksional sahәlәrә, oradan da dilin fonetik-fonoloji, morfoloji-sintaktik, 

leksik-leksikoloji,  lekskoqrafik-frazeoloji  sistemlәrinә  ierarxik  keçişlәrә  bağlı  olaraq 

açıqlanmalıdır. Daha doğrusu, hәr hansı bir dilin konseptulal-funksional qrammatikası günümüz-

dә  vә  gәlәcәkdә  koqnitv  vә  kompüter-mühәndis  dilçiliyi  yönümlәri  vә  yöntәmlәrinin  tәtbiq 

olunması ilә hazırlana bilәr.  

 Ümumtürk  dilinin  Türkiyә  türkcәsi  әsasındakı  yeni  bir  cümlә  üzvlәri  tәsniflәndirmәsi 

isә  atalar  sözlәrimizin  sintaktik-mәtnlinqvistik  özәlliklәrindәn  hәrәkәtlә  sadә  cümlә  örnәyindә 

mümkün ola bilәn bir semantik-funksional sıralanma ilә formullaşdırıla bilәr.  

---