M. M. Musayev

204 

 

 

SXEM 2 

 

M+T/Z+X=(M=T+Z+X; Z+T=M+X; T=Z+X; Z=T+X vә s..) 

M=mübtәda 

T= tamamlıq 

Z=zәrflik 

X=xәbәr 

 

            T (M)                     R (TZX) 

1.

 

Dost                   = acı söyler (Türk.) 

        Süyji dil            =ýylanı hininden çykarar (Türkmәn.) 

        Aqil                   = bozorda sotilmaydi (Özbәk.) 

 

           T(ZT)                                          R(MX) 

2.

 

Sürüden ayrılan koyunu         = kurt kapar (Türk.) 

Sürüdәn ayrılan qoyunu                  =qurd yeyәr (Azәrb.) 

Sürüden azaşan goynu                    =gurd alar (Türkmәn.) 

Podadan ayrilgan qo’yni                 =bo’ri yer (Özbәk.) 

Bölingendi                                       =böri ceydi(Qazax.) 

 

         T(T)                                             R(ZX) 

3.

 

Ayağını                         = yorganına göre uzat (Türk.) 

       Ayağını                          = yorğanına görә uzat (Azәrb.) 

         T(Z)                                              R(TX) 

Yorgana görä                        = ayak uzat (Türkmen.) 

Körpängä  karap                   = ayak uzat (Özbәk.) 

Körpeňe qaray                      = ayağıňdı kösil (Qazax.) 

 

 

Göründüyü kimi, sözügedәn cümlә-mәtnlәrdә vә ümumiyyәtlә dilin sintaktik sistemindә 

söylәnilәn  bәlli  olan–bilinәn  (tema)  vә  bәlli  edilәn–yeni  söylәnәn  (rema)  semantik-funksional 

parçalar  vә  ya  sintaqmlar  olaraq  müәyyәnlәşdirilir.  Belә  bir  araşdırma-öyrәnilmә  yönümü  vә 

yöntәmi  cümlә  üzvlәrinin  әnәnәvi  tәsniflәndirmәsindәn  fәrqlidir.  Belә  ki,  yuxarıda  gәtirilәn 

birinci müqayisәli atalar sözü kontekstindә “tamamlıq/zәrflik/xәbәr qrupu” xәbәrliklә vә ya bәlli 

edilәnlә (rema ilә)  işlәnilir.  İkinci müqayisәli atalar sözü kontekstindә  mübtәda xәbәrlә birlikdә 

---

205 

 

xәbәrlik  vә  ya  bәlli  edilәn  (rema)  qrupunu  tәşkil  edir.  Üçüncü  müqayisәli  atalar  sözü 

kontekstindә  isә  sadә  cümlә  parçalarının  sintaktik  kontekstdәki  semantik-funksional  yerlәşmәsi 

birinci  vә  ikinci  kontekstdәkilәrdәn  fәrqli  bir  sıralanma  ilә  gerçәklәşir.  Belәliklә,  Türkiyә  vә 

Azәrbaycan türkcәlәrindәn gәtirilәn örnәklәrin temaya vә remaya görә tәsniflәndirilmәsi T=Z+X 

formuluna dayanır. Türkmәn, özbәk, qazax türkcәlәrindәn gәtirilәn örnәklәrin temaya vә remaya 

görә  tәsniflәndirmәsi  Z=T+X  formuluna  әsasәn  müәyyәnlәşdirilir.  Mürәkkәb  cümlә  örnәyindә 

tema-rema aktual üzvlәnmәsindәn isә aşağıda bәhs edilәcәkdir.  

Müasir  dilçilikdә  hәr  hansı  bir  dildәki  cümlә  üzvlәrinin  semantik-funksional  parçalara 

ayrılmasının  linqvistik-sintaktik  formulları  mәtnә  vә  ya  öyrәnilәn  dilin  sabit  vә  iniversiyalı 

sıralanmalarına görә gerçәklәşәn ontoloji sәciyyәli әsl mәtn örnәyinә görә öyrәnilir. Sözügedәn 

әsl  mәtn  örnәyinin  yazılı  vә  şifahi  olaraq  gerçәklәşәn  müxtәlif  formaları  kontekstә,  dilin 

işlәnildiyi  sosyolinqvistik  ortama,  diskursa  vә  ya  canlı  dilin  danışıq-xәbәrlәşmә  vasitәsi  olaraq 

hәr  şәkildәki  işlәnilişninә  görә  müәyyәnlәşir.  Bu  baxımdan  sözügedәn  semantik-funksional 

parçaların,  yәni  tema  vә  remaların  hәr  hansı  bir  mәtlinqvistik  ortamdakı  sayı  istәr  türk  әdәbi 

dillәrindә,  istәrsә  dә  digәr  dünya  dillәrindә  bir  universal-linqvistik  amil  olaraq  fakültativ 

sәciyyәlidir.  Bunların  sayı  hәr  hansı  bir  dilin  müxtәlif  dil-danışıq  sahәlәrindәki  işlәnilmә  

potensialına bağlı olaraq ortaya çıxar (Musayev 2011: 39-42). 

Sintaktik  konstruksiyaların  polipredikativlik  dәrәcәlәrinin  sözügedәn  qavram  vә 

kateqoriyalaşdırma  baxımından  müәyyәnlәşdirilmәsi  dilçilikdә  nisbәtәn  yeni  bir  istiqamәtdir. 

Burada  polipredikativlik  dәrәcәsindәn  asılı  olaraq,  birdәn  artıq  predikativ  vә  yarımpredikativ 

mәrkәzlәri  olan  “mürәkkәblәşmiş”  sadә  geniş  cümlәlәr  vә  bütün  mürәkkәb  cümlәlәr  birlikdә 

polipredikativ 

quruluş 

kimi 

tәdqiq 

olunur 

(Черемисина, 

Колосова 

1987).  

İnformasiyavericilikdә  birincilәrlә  ikincilәr  frazadanböyük  vahidlәrin  tәrkibindә  belә  eynitipli 

çoxmәrhәlәli aktual üzvlәnmәyә mәruz qalır. Müq.et.: 

(1) – Azәrb. Şamxal/ anasını gözü yaşlı görüb // evdә// bәdbәxt bir hadisә baş verdiyini / 

zәnn etdi (İ. Şıxlı. Dәli Kür, 1968, s. 28). 

T[ (T

1

s - R

1

v) – ( T

2 

s - R

2

v)] –asılı hissә – R – әsas hissә. 

(2) – Adam da // yıxılıb ölür./ Bir at // nәdir ki // özünü üzürsәn.  

( F. Kәrimzadә. Xudafәrin Körpüsü, 1982, s. 104). 

---

206 

 

R [( T

1 

s – R

1

 v) – (T

2 

s – R

2

 v)] – әsas hissә – T – asılı hissә

30

 

Frazadanböyük  konstruksiyanın  tәrkibindәki  “Bir  at//  nәdir  ki//  özünü  üzürsәn”  xususi-

mürәkkәb quruluşlu ikinci polipredikativ vahid mürәkkәb cümlәdir. “Şamxal/ anasını gözü yaşlı 

görüb // evdә// bәdbәxt bir hadisә baş verdiyini / zәnn etdi” xususi-mürәkkәb quruluşda olmayan 

birinci polipredikativ vahid isә sadә genişlәnmiş cümlәdir.  Hәr iki sintaktik vahid yalnız ifadәnin 

formasına  görә  bir-birindәn  fәrqlәnir.  İfadәnin  mәzmun  planına,  yәni  semantik-funksional 

sahәlәrin  reallaşmasına  görә  isә  hәr  iki  sintaktik  konstruksiya  bir-birinә  bәnzәyir.  Daha 

doğrusu, hәr iki polipredikativ vahid sәbәb-nәticә әlaqәli linqvistik bir qavrama (qavrayışa) görә 

ayrı-ayrı konkret sintaktik vahidlәr sәviyyәsindә gerçәklәşmişdir (Musayev 2011: 80).  

 

1.2.2.2. Mürәkkәb cümlәnin aktual üzvlәnmәsi 

Dilçilikdә  aktual  üzvlәnmәdәn,  daha  doğrusu,  sintaktik  vahidlәrin  kommunikativ 

vәzifәsindәn  vә  müәyyәn  informativ  hissәlәrә  ayrılmasından  ilk  dәfә  sadә  cümlә  sәviyyәsindә 

bәhs  edilmişdir  (Крушельницкая  1956:  55-67;  Русская  грамматика  1980:  190-203).  Bu  da 

tәsadüfi deyildir ki, bir dil-nitq hadisәsi kimi aktual üzvlәnmәnin sadә cümlә sәviyyәsindә  daha 

asan  öyrәnilmәsi  linqivistik  әdәbiyyatda  xüsusi  olaraq  qeyd  edilmişdir  (Золотова  1982:  293). 

Bununla  belә,  aktual  üzvlәnmә  mürәkkәb  cümlә  vә  mәtn  sәviyyәlәrindә  dә  tәdqiqata  cәlb 

edilmişdir  (Шешукова  1972:    69-111;  Распопов  1973:    148-186;  Страхова  1977:  40-52; 

Слюсарева 1979: 3-15; Кормановская 1987: 102-110; Крылова, Матвеева 1990: 60-70). O da 

qeyd  olunmalıdır  ki,  ilk  әvvәllәr  mürәkkәb  cümlәlәrin  aktual  üzvlәnmәsi  ilә  struktur-semantik 

aspektdә tәdqiqi mәsәlәlәri dilçilikdә qarışdırılmışdır. Daha doğrusu, burada aktual üzvlәnmә adı 

altında  әslındә  xüsusi-mürәkkәb  polipredikativ  vahidlәrin  struktur-semantik  tiplәrindәn  bәhs 

edilmiş  vә  mürәkkәb  cümlә  komponentlәri  heç  informativ-sintaktik  qütblәrә  dә  ayrılmamışdır 

(Распопов  1964:  137-194).  Halbuki  xüsusi-mürәkkәb  polipredikativ  vahidlәrlә,  elәcә  dә 

bütövlükdә cümlәnin  struktur-semantik  aspektdә tәdqiqi  ilә onun aktual üzvlәnmәsinin öyrәnil-

mәsi  tamamәn  eynilәşdirilә  bilmәz.  Ona  görә  ki,  әgәr  birincidә  semantik-funksional  sahәlәrә 

(obyekt, zaman, sәbәb, tәrz, şәrt, vә s.)  vә  formal-paradiqmatik әlamәtlәrә (bağlayıcı vasitәlәrә, 

komponentlәrin  düzülüşü  ilә  şәrtlәnәn  tabeliliyin  xarakterinә  vә  s.)  görә  cümlәnin  dil 

                                                 

30

 T – tema, R – rema, S – mübtәda, yaxud hәr hansı başqa bir substantiv element, v – xәbәr vә ya hәr hansı bir polipredikativ 

mәrkәz. Mötәrizәdә aktual üzvlәnmәnin ikinci mәrhәlәsi göstәrilmişdir. /xәtt ilә aktual üzvlәnmәnin birinci, // xәtt ilә isә aktual 

üzvlәnmәnin ikinci mәrhәlәsi işarә edilmişdir. Oxşar örnәklәr eyni bir sıra nömrәsi ilә verilmişdir. 

 

  

---