M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- (1) T = tema, R = rema, S = subyekt vә ya mübtәda, O= obyekt vә ya tamamlıq, V=xәbәr vә ya predikat
- ( 1. 2.) T (S) R (OV) T (S) R (OV)
211
sәviyyәsindә dәyәrlәndirilmәkdәdir. Bunlar cümlә intonasiyalı vә sadә quruluşlu mikromәtn örnәklәridir. Vә subordinativ-, koordinativ- vә korrelyativ-sintaktik mürәkkәb cümlә modellәri olaraq
adlandırdığımız (Musayev 2011:123-262) xüsusi-mürәkkәb quruluşdakı konstruksiyalardan fәrqlidir.
Cümlә intonasiyalı mikromәtn örnәklәri, xüsusi-mürәkkәb sәciyyәli cümlәlәr kimi eyni bir mövzunu vә ya durumu ifadә edә bilsәlәr dә, onlar kimi qapalı deyil, açıq bir sintaktik quruluşa malikdir. Yәni xüsusi-mürәkkәb quruluşlu cümlәlәr bağlayıcılar vә bağlayıcı özәllikli digәr qurucu yardımçı morfemlәri olan sintaktik vahidlәrdir. Tabesiz mürәkkәb cümlәlәr olaraq adlandırılan sintaktik konstruksiyalar isә cümlә intonasiyalı mikromәtn örnәklәridir vә özünә mәxsus konkret qurucu üzvlәri yoxdur. Klassik dilçilikdә tabesizlik bağlayıcıları olaraq adlandırılan bağlayıcı vasitәlәr isә yalnız onların deyil, sadә geniş cümlәlәrin vә sintaktik bütövlәrin dә komponentlәrini bir-birinә bağlayır. Sözügedәn mikromәtn örnәklәri konkret qurucu üzvlәri olmayan, kontekstә vә diskursa görә diferensiallaşan dil-danışıq parçalarıdır. Buna görә dә cümlә intonasiyalı hәmin mikromәtn örnәklәri dil-danışıq әlaqәlәri sistemindә sintaksis vә mәtnlәr arasındakı kontekstual bağlılığı әmәlә gәtirәn diskursiv parçalar olaraq müәyyәnlәşdirilir. Çünki bunlar monopredikativ vә yarımpredikativ quruluşlu sadә cümlәlәr vә xüsusi-mürәkkәb sәciyyәli polipredikativ vahidlәrlә әsl mәtn örnәklәri arasındakı linqvistik qarşılaşmanı “yumşaltmaqda” vә bütövlükdә bunların birindәn digәrinә keçid rolunu oynamaqdadır. Bu baxımdan ümumtürk dilinin vә ya türk әdәbi dillәrinin gәlәcәkdә yazılacaq bir funksional qrammatikasının әsas başlıqlarından biri “cümlә intonasiyalı vә sadә quruluşlu sintaktik bütövlәr vә ya mikromәtnlәr” olaraq müәyyәnlәşdirilә bilәr. Bütövlükdә ümumtürk dilindә vә ayrılıqda Azәrbaycan dilindә sözügedәn sintaktik kateqoriyalaşdırmanın göstәrilәn aspektdә düzgün aparıldığını tabesiz mürәkkәb cümlәlәr olaraq adlandırılan sintaktik konstruksiyaların komponentlәrinin aktual, yәni semanik üzvlәnmsi ilә dә tәsdiq edilir. Bu baxımdan aşağıda müxtәlif türk dillәrindәn gәtirilәn atalar sözlәri komponentlәrinin semantik-funksional bağlılıqlarına görә sralanması vә ya aktuallaşması diqqәti çәkir. Müq. et:
212
tamamlıq, V=xәbәr vә ya predikat T + R// T + R vә s. = (S = O+V//S=OV; S=OV//S=O+V; O=S+V//O=SV) – ümumi formul (1.1.) T (S) R(OV) T(S) R(OV) Aç// ne yemez, / tok// ne demez (Türk.) Ac// nә yemәz,/ tox //nә demәz (Azәrb.) Açlyk// näme iýdirmez, /dokluk //näme diýdirmez (Türkmәn.) Aç //ne cemes, /toq// ne demes (Qazax.) ( 1. 2.) T (S) R (OV) T (S) R (OV) Koyun //can derdinde, /kasap //yağ derdinde (Türk.) Keçi //can hayındadır,/qәssab //piy axtarır (Azәrb.)
3.) T(O) R(SV) T(O) R(SV) Anlayana //sivrisinek saz, /anlamayana //davul zurna az (Türk.) Anlayana //bircә milçәk dә sazdır, /anlamayana //zurna-qaval da azdır (Azәrb.)
Yuxarıdakı sxemdә göstәrilәn cümlә intonasiyalı sadә quruluşlu mürәkkәb sintaktik bütöv vә ya mikromәtn örnәklәrinin semantik-kommunikativ parçalara, başqa bir ifadә ilә temaya vә remaya görә aktuallaşması uyğun bir şәkildә işarәtlәnmişdir. Daha doğrusu, gәtirilәn atalar sözlәri örnәklәrindә / xәtt mikromәtnin iki kommonentini vә ya sadә cümlәni bir-birindәn ayırır. Komponentlәrdә tema vә remanı tәşkil edәn cümlә üzvlәri isә klassik adlandırmaları ilә “mübtәda”, “tamamlıq” vә “xәbәr” olaraq göstәrilir. Mikromәtnin komponentlәri, göründüyü kimi, sintaktik paralellәrlә ifadә olunur. Buna görә dә sözügedәn mürәkkәb sintaktik 213
bütövlәrdәki aktuallaşma mikromәtn komponentlәrinin paralel aktual üzvlәnmәsi olaraq qiymәtlәndirilә bilәr. 1.2.2.3.2. Mürәkkәb quruluşlu sintaktik bütövlәrin aktual üzvlәnmәsi Yuxarıda gәtirilәn sintaktik konstruksiyalar komponentlәrinin sayına vә onlardakı işlәm mәqamlarının struktur, semantik vә funksional olaraq gerçәklәşmәsinә әsasәn sadә quruluşda müәyyәnlәşәn mürәkkәb sintaktik bütövlәrdir. Çünki, onlar iki komponentdәn ibarәtdir vә iki işlәm mәqamına malikdir. Onlarda mürәkkәb sintaktik bütövün quruluşunun formalaşması üçün xarakterik olan baş, orta vә son mәrhәlәlәr yoxdur. Aşağıda gәtirilәn mürәkkәb sintaktik bütövdә isә mikromәtnin hәr üç mәrhәlәsi ayrı-ayrı sadә vә mürәkkәb cümlәlәrlә ifadә edilmişdir. Buna görә dә hәmin mikromәtn örnәyi mürәkkәb quruluşlu sintaktik bütövdür. Müq. et:
hazırlayırdı, düzәldirdi, yüklәyirdi, bir-birinә göndәrirdi. Әbili bunu fikirlәşirdi vә hәrdәn ona elә gәlirdi ki, gözlәrinin önündәn ötüb keçәn bu yük qatarları adi qatarlar deyil, bu yük qatarları taxta-şalbanla, traktorla, kombaynla bәrabәr adamların sirrini bir-birinә yetirir. /Adamların o sirrini ki, gecә yerindә uzanırsan vә uzaq-uzaq ölkәlәrdә, böyük-böyük şәhәrlәrdә yaşayanlar barәdә fikirlәşirsәn (Ә. Әylisli. Bu kәnddәn bir qatar keçdi, 1977). Verilmiş mәtndә birinci cümlә başlanğıc-komponentdir. Ikinci cümlәdә göstәrilәn nitq kәsiyindәki әsas mәlumat, yәni başqa yüklәrlә birlikdә adamların sirrinin dә bir-birinә göndәrildiyi çatdırılır. Üçüncü cümlәdә hәmin sirr aşkarlanır. Özü dә hәmin üçüncü konstruksiya bilavasitә öncәki әsas komponentdәn kәnara çıxan predikativ tәyinli asılı hissәdәn ibarәtdir ki, burada o, mәtnin sonluğu funksiyasında işlәnir. İkinci cümlәdәki tәkrar olunan vә olunmayan “yük qatarları, qatarlar, bir-birinә” vә s. sözlәr birinci başlanğıc komponentdәki kataforik vasitәlәrә (haqqında danışılan mәtndüzәldici elementlәr kursivlә verilir) görә işlәnәn anaforik leksik vahidlәrdir. Hәmin cümlәdәki “bunu” әvәzliyi anaforik bir vasitә funksiyasında işlәnәrәk özündәn öncәki başlanğıc-komponentin remasına, yәni nәyin göndәrildiyinә, hazırlandığına işarә edir. “Ona” anaforik aktualizatoru vә ya müәyyәnlәşdiricisi yerlәşdiyi frazadanböyük vahidin temasına, yәni “Әbili” sözünә aiddir. Tәkrar olunan “bu” anaforik әvәzliyi birinci cümlәdә kataforik leksik vasitә olaraq işlәnәn vә hәmin başlanğıc-komponentin
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|