M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.2.2.3.3. Parselyatikli MSB-lәrin aktual üzvlәnmәsi vә türkcә mәtn örnәklәrindә parselyatiklәşmә 32 hadisәsi
217
ikincidә isә yazılı mәtn gerçәklәşir. Hәr iki halda mәtnötürücü vә mәtnqәbuledici tәrәflәrin vә ya bütövlükdә qavramların vә onların semiotik işarәlәrlә ifadәsi söhbәtin mövzusudur. Türk mәtni XX yüzilin 70-ci illәrindәn bәri, yuxarıda göstәrildiyi kimi, türkoloji dilçilikdә struktur-semantik vә müәyyәn bir ölçüdә funksional baxımlardan mәtnlinqvistik meyarlarla da araşdırılır. Bu araşdırmalarda әn çox mәtni tәşkil edәn komponentlәrin sintaktik vә mәtnlinqvistik sıralanması öyrәnilir. Mәtnin sәrhәdlәri, mәzmunu, “hökm-bilgi vә cümlә-mәtn” müstәvisindә temaya vә remaya ayrılması vә mәtndüzәldici struktural faktorlar göstәrilir. Konkret mәtn parçalarındakı cümlәlәrarası әlaqәlәr vә hәmin әlaqәlәri әvәzliklәrlә vә digәr dil vahidlәri ilә yaradan faktorlar mәtnquruculuğunun flektiv dillәrdә öyrәnilmәsi tәcrübәsinә әsasәn müәyyәnlәşdidrilir. Sonuncular anaforiklik vә kataforiklikdәn (Yun. anaphora-önә vә arxaya göndәrәn; catarhoric reference: önә göndәrmә elementi; anaphorik reference: önә vә arxaya göndәrmә elementi) ve koranaforiklik vә korkataforiklik (co-reference: mәtnin hәm yuxarı, hәm dә aşağı hissәlәrinә göndәrmә vә göndәrilmә faktorları) ibarәtdir ( ЛЭC 1990: 32.; Dilçilik ensiklopediyası 2006: 49; 321). Göründüyü kimi, linqvistik әdәbiyyatda mәtn komponentlәrini bir- birinә bağlayan konkret dil vasitәlәri anafora, anaforiklik vә katafora, kataforiklik; koranafora, koranaforiklik vә korkatafora, korkataforiklik terminlәri ilә adlandırılır. Hәmin terminlәr flektiv quruluşlu Hind-Avropa dillәrinә aid mәtnlәrin komponentlәri arsındakı struktur, semantik vә funksional әlәqәlәri işarәlәyir. Bәzәn bu terminlәrlә ümumtürk mәtninin komponentlәri arasında әlaqә yaradan dil vasitәlәri göstәrilәrkәn anafora//anaforiklik vә katafora//kataforiklik terminlәrinin işlәdilmәsindә “fikir qarışıqlığı vә üslub anlaşılmazlığı” (Seçdirmә bizimdir- M. M) özünü göstәrir. Birincilәrin hәm mәtnin sonrakı, hәm dә öncәki hissәlәrinә bir “qrammatik- semantik göndәrmә götürә bilmә” özәlliyi vardır. İkincilәr mәtnin sonrakı hissәlәrinә “qrammatik-semantik göndәrmә”ni birincilәrin işlәnimәsilә gerçәklәşdirir. Ümumtürk mәtninin mәtnlinqvistik quruluşu simmetrik vә asimmetrik-sintaktik xarakterli komponentlәrin bir yerә yığılaraq sıralanmsı ilә müәyyәnlәşir vә sözügedәn linqvistik terminlәrin ümumtürk mәtni komponentlәrinin işarәlәnmәsinә eynilә tәtbiq olunması bir çox halda özünü doğrultmur. Buna görә dә dәrsliyimizin bu hissәsindә katafora vә kataforiklik termini, Türkiyә türkcәsindә olduğu kimi, öngöndәrәn, öngöndәrimli vә öngöndәrimlilik, anafora vә anaforiklik termini isә
218
Musayev… 2012: 256). Әslindә tәklif olunan “işçi termin”lәr birincilәrlә paralel sәviyyәlәrdә, sinonim ifadәlәr-işarәlәr olaraq işlәdilir. Vә burada fikrin vә ya ifadә olunan mesajın eşgöndәrimli dil vahidlәri ilә mәtnin yuxarı vә aşağı hissәlәrinә bәrabәr surәtdә vә proporsional olaraq götürülә vә göndәrilә bilmәsi başa düşülür. Yuxarıda sözügedәn bütün mәtndüzәldici elementlәr türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr hәm tarixi yazılı abidәlәrin, hәm dә çağdaş mәtnlәrin kompozisiyası ilә әlaqәdar olaraq müәyyәn bir ölçüdә işıqlandırılmışdır (Uzun 1995; Üstünova 1998; Abdullayev 1999; Musaoğlu 2003).
ortamlarında, sonra isә yazılı olaraq ifadә olunan әdәbi-bәdii mәtnlәrdә gerçәklәşir. Sintaktik- mәtnlinqvistik xarakterli bir dil-nitq hadisәsidir. Parselyatiklәşmә hadisәsi әslindә sadә vә mürәkkәb cümlәlәrin qırılaraq mәtnlәşmәsi demәkdir vә türk yazı dillәrindә mәtnlәşmәnin әsas tәşәkkül vә hәm nәsrlә, hәm dә şeirlә ifadә olunan tәkamül yollarından biridir. Sadә vә mürәkkәb cümlәlәrdәn qopub ayrılan ayrı-ayrı komponentlәr vә ya cümlә üzvlәri, baş vә budaq cümlәlәr yeni sintaktik kontekstdә artıq müstәqil cümlә intonasiyası ilә deyilir. Cümlәlәrdәn qopub ayrılmış parselyatiklәrlә bazis-cümlәlәr әslindә sadә quruluşlu bir mürәkkәb sintaktik bütöv tәşkil edir. Qoşan bazis-cümlәlәrlә qoşulan parselyatik-konstruksiyalar arasında obyekt, zaman, mәkan, sәbәb-nәticә vә s. semantik-funksional әlaqә sahәlәri ifadә olunur. Sözügedәn sintaktik bütövlәrdә bazis-cümlәlәr mәtnlinqvistik әlaqәlәr baxımından öngöndәrimli (kataforik), parselyatiklәr isә altgöndәrimli (anaforik) mәtnqurucu vasitәlәr olaraq özünü göstәrir. Parselyatiklәr bağlı olduqları bazis-cümlәlәrin mübtәdasını, tamamlığını, tәyinini, zәrfliyini vә s. digәr açıq olaraq ifadә olunmamış üzvlәrini vә ya oxşar anlamlı cümlәlәrini tamamlayır vә semantik baxımdan konkretlәşdirir. Bu isә mәtnin struktur-semantik quruluşunda
32 Parselyasiya – sözünün lüğәvi-leksik mәnası (fransız. parselle-hissә) yer sahәlәrinin bölünmәsi demәkdir. Linqvistikada isә bu, hәr şeydәn öncә, nitq fәaliyyәtindә özünü göstәrәn kommunikativ vә informativ fakt kimi başa düşülür. Şifahi vә yazılı olaraq gerçәklәşәn söylәmlәrin vә ya mürәkkәb sintaktik bütövlәrin ayrı-ayrı tiplәrindә qoşan (bazis-cümlә) vә qoşulan (parselyatik) vahid bir struktur-semantik bütöv tәşkil edir. Bu cür sintaktik formalaşma nitq fәaliyyәtindә bazis-cümlәyә vә parselyatiklәrә bölünür. Parselyatik-qoşulma konstruksiyalar bazis- cümlәnin hәr hansı bir ifadә edilmәmiş üzvünü (genişlәndirici- determinant, mübtәda-agens, tamamlıq-obyekt vә s.) konkretlәşdirir, aydınlaşdırır, yaxud da ümumilәşdirir. Parselyatik-konstruksiyalar bazis-cümlә ilә birlikdә dilin invariantı, nitqin isә variantıdır. Sözügedәn MSB-dә bazis cümlә әsas etibarilә tema, parselyatik qoşulan hissә isә rema olaraq işlәnilir.
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|