M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nostalji vә ya nostalgiya, konsorsium, konsensius, mentalitet, aura
225
olmayan dillәrin işlәnilmә sferaları; aralarındakı ikidillilik, üçdillilik, dörddillilik ortamları nәzәrә alınmalıdır. Burada türk dillәrinin yaxın vә әn yaxın qohum dillәr olaraq türk xalqları arasındakı tәdrisi mәsәlәsi dә hәmin dillәrin xaricilәrә öyrәdilmәsindәn fәrqlәndirilmәlidir. Bütün bunlarun vә bütövlükdә linqvistik qloballaşmanın tәsiri ilә bu gün türkoloji dilçiliyin gündәminә bir çox aktual filoloji-linqvistik problemin öyrәnilmәsi vә yeni araşdırma-öyrәnilmә perspektivlәrinin açılımı xüsusları da gәlmәkdәdir. Türk әdәbi dillәrindә yeni yaranan әdәbi dil normaları, normalaşmaları vә alışqanlıqlarının, e-dil anlayışının, e-türkcә vә e-azәrbaycanca qavramlarının, tәrcümә vә әdәbi mәtn uyğunlaşdırmaları proseslәrinin, Avrasiyada rusca-türkcә vә türkcә-rusca ikidillilik ortamlarının öyrәnilmәsi dә hәmin xüsuslardandır. 2.2. Yeni әdәbi dil normaları, normalaşmaları vә alışqanlıqları Ayı-ayrı türk әdәbi dillәrinin leksikonuna, danışıq sintaksisisinә, diskurs vә mәtn sәviyyәlәrinә bu gün yaxın vә әn yaxın qohum dillәrin, qohum olmayan xarici dillәrin vә ümumiyyәtlә inkişaf edәn vә dәyişәn sosiolinqvistik faktorların ciddi tәsiri müşahidә olunur. Hәmin tәsir sözügedәn dillәrdә müxtәlif leksik vә qrammatik yeniliklәr, bәzәn dә qәlәti-mәşhur sәciyyәli gәlişmәlәr olaraq da özünü göstәrir. Әslindә çağdaş türk dillәrindә özünü göstәrәn hәmin gәlişmә vә dәyişmәlәr, hәr şeydәn öncә, müxtәlif sosiolinqvistik vә ekstralinqvistik tәsirlәrin nәticәsindә gerçәklәşәn yeni әdәbi dil normaları vә normalaşmalarından başqa bir şey deyildir. Bu normaların gerçәklәşmәsi danışıq alışqanlığı vә ya vәrdişi, ayrıca olaraq da dil-nitq yenilәnmәsi nәticәsindә getdikcә normalaşan dil-nitq variantlarının işlәnilmә sıxlıqları ilә müşahidә olunur. Sözügedәn sıxlıqlar, hәr şeydәn öncә, dәyişmәz vә ya uzun müddәtli dönәmlәrdә dәyişәn dil normalarının variantları kimi dә işlәnilir. Bunlar dildәki ierarxik, sistematik vә ardıcıl inkişafı tәmin edәn fonem, morfem, sintaksem, leksem, frazem vә tekstem kimi dil; sintaqm, söylәm vә diskurs olaraq da nitq vahidlәrinin statistik, struktur-semantik vә konseptual-koqnitiv tәsvirinә әsasәn öyrәnilir. Dil variantlarının funksional işlәnilmә sahәlәrinin vә ya mәzmun vә ifadә özәlliklәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi işi isә “diskurs-mәtn yaradıcılığına, bu yaradıcılığın vә ya prosesin” (Seçdirmә- M.M.) gerçәklәşdiyi gündәlik danışılan dilә vә kütlәvi informasiya vasitәlәrinә vә variantların konseptual- koqnitiv olaraq dәrk olunmasına vә sosiolinqvistik ortamına әsasәn aparılmalıdır. Yeni sözlәr, ünsiyyәt- işlәnilmә tәrzlәri, deyimlәr vә qәlib-ifadәlәr; asimmetrik gәlişmәlәr vә dәyişmәlәr müxtәlif dil-danışıq variantları olaraq Avrasiya türkcәlәrindә әn çox 1970-ci illәrdәn başlayaraq özünü göstәrir. Hәmin variantlar insanlarda gündәlik olaraq gerçәklәşәn әqli dәrk olunmaya vә ümumәn dә şüura söykәnәn danışıq dilindә yuxarıda göstәrilәn “verici-göndәrilәn-alıcı kommunikativ dövrәsi”nә (Musayev 2011: 275) әsasәn müәyyәnlәşdirilir. Gәlinәn nöqtәdә sözügedәn variantalar vә ya yeni dil-danışıq normaları bu gün artıq koqnitiv-funksional vә informasiya-kommunikativ ünsiyyәt vasitәsi kimi sәciyyәlәndirilә bilәn e-dildә işlәnilmәkdә, seçilmәkdә vә dilimizә girmәkdәdir. 226
Әlbәttә, sözügedәn әdәbi dil normaları vә onların müxtәlif variantları bütün çağdaş türk әdәbi dillәrindә bu vә ya digәr şәkildә müxtәlif linqvistik vә ekstralinqvistik tәsirlәrin nәticәsindә işlәnilmәkdәdir. Tәbii ki, bunların müqayisәli-tutuşdurmalı olaraq öyrәnilmәsi dә türkoloji dilçiliyin әn aktual problemlәrindәn biridir. Ancaq burada indilikdә görülәcәk әsas iş isә türk әdәbi dillәrindә sözügedәn әdәbi dil normalaşmalarının әsas istiqamәtlәrinin, dil-danışıq normalarının vә onların variantlarının sinxronik olaraq müәyyәnlәşdirilmәsindәn ibarәtdir. Mәhz bu baxımdan aşağıda Azәrbaycan dilindә yeni yaranan bәzi dil-danışıq alışqanlıqları vә müxtәlif xarakterli alınmaları üzәrindә durulur.
XX yüzilin son qәrinәsindәn etibarәn dünyada yeni siyasi, iqtisadi, etnoqrafik, demoqrafik vә kulturoloji bir qlobal düzәn gerçәklәşmәyә başlamışdır. Bu proses Sovet İttifaqının dağılması vә Avrasiya coğrafiyasında yeni müstәqil dövlәtlәrin, muxtar respublikaların vә federal gәlişmәlәrin meydana çıxması, Avropa İttifaqının genişlәnmәsi, Çinin dünyaya açılması vә nәhayәt Yaxın Şәrqin yenidәn şәkillәnmәsi vә “Әrәb baharı” ilә özünü göstәrir. Belә bir düzәnin gerçәklәşmәsi dünyada özü ilә bәrabәr yeni bir dil- ünsiyyәt ortamı vә fәrqli sosiolinqvistik şәrtlәr dә gәtirmişdir. Bir çox dil; rәsmi dövlәt dili statusu vә ya müәyyәn bir miqyasda isә yeni işlәnilmә, tәrcümә oluna vә ya çevrilә bilmә sferaları әldә etmişdir. Ortaq ünsiyyәt vasitәsi olan dillәrin, özәlliklә dә ingilis, ispan, çin dillәrinin vә latın әsaslı әlifbaların işlәnilmә funksionallığı vә sahәlәri genişlәnmişdir. Dünyada danışılan bir çox dil artıq sadәcә kütlәvi informasiya vә tәlim-tәrbiyә vasitәlәri vә ya diplomatik әlaqәlәr vasitәsilә yayılmır. Hәmin dillәrin funksionallığının genişlәnmәsi hәm dә daşıyıcılarının dünyanın iqtisadi olaraq inkişaf etmiş vә etmәkdә olan vә üçüncü dünya ölkәlәrindә yayılması ilә dә özünü göstәrir. Bunun nәticәsindә yeni dil-işlәnilmә vә tәrcümә- çevrilmә bölgәlәrinin tәşәkkül tapması ilә fәrqli sosiolinqvistik şәrtlәrin yaranmasına yol açılır. Bir-birinә әn yaxın qohum dillәr olan Avrasiya türkcәlәri arasındakı әlaqәlәr dә yeni bir әdәbi vә danışıq dili işlәnilmәsi vә çevrilmәsi müstәvisindә inkişaf etmәyә başlamışdır. Belә bir konseptual kontekstdә 1950-ci illәrdәn başlayaraq Azәrbaycan dilindә dilimizin öz daxili imkanları hesabına yaranan yeni ifadә vasitәlәrinin, özәlliklә dә ayrı-ayrı yeni sözlәrin işlәnilmәsi prosesi getdikcә sürәtlәnmәkdәdir. Müstәqillik illәrindәn öncә vә sonra işlәnilmәyә başlayan hәmin yeni sözlәrә dair artıq xarakterik leksikoqrafik örnәklәr dә göstәrilә bilәr. Mәsәlәn: ilğım, şәfqәt bacısı, nәfәslik, işıqfor, әylәc, dincәliş, soyuducu, taleyüklü, yetәrsay,
Elm vә texnikanın inkişafı, millәtlәrarası yeni iqtisadi, siyasi, mәdәni sahәlәrin vә әlaqәlәrin yaranması nәticәsindә Hind-Avropa mәnşәli onlarla yeni sözün bu gün dilimizdә işlәnildiyi dә müşahidә olunmaqdadır. Mәsәlәn: Nostalji vә ya nostalgiya, konsorsium, konsensius, mentalitet, aura, Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|