M. M. Musayev

227 

 

kompüter,  monitor,  not-buk,  mobil  telefon,  lot  (qiymәtli  sәhmlәrin  hәr  birinin  dәyәri),  media, 

aksion,  konsern,  terminal,  konstruktiv,  tender  (ihalә),  konvensiya,  konsolidasiya,  qlobal,  sammit 

(zirvә),  sponsor,  opsion  (hissә  sәnәdi),  makslimit,  legitim,  deportasiya,  prezentasiya  (tәqdimat), 

passionarlıq  vә  s.    Hәmin  sözlәrin  bir  çoxunun  dilimizә  alınmasında  Türkiyә  türkcәsinin  dә  müәyyәn 

rolunun olduğu inkar edilә bilmәz.       

Bu  kontekstdә  Azәrbaycan  dilindәki  bәzi  әrәb, fars  vә  slavyan  mәnşәli  sözlәrin  vә  dil-danışıq 

qәliblәrinin  yerinә  Türkiyә  türkcәsindәn  yeni  söz  vә  ifadәlәrin  alınması  diqqәti  daha  çox  çәkmәkdәdir. 

Sözügedәn  linqvistik  gәlişmә  son  dövrlәrdә  türkoloji  dilçilikdә  ayrıca  olaraq  vurğulanmaqdadır 

(Musaoğlu  2002:  159-171;  Melikli  2004:  125).  Bu  alınmalar Türkiyә  vә  Azәrbaycan  türkcәlәrindә  yeni 

yaranan eyni sosiolinqvistik şәrtlәrә vә  dil-danışıq ortamına bağlı olaraq ortaya çıxmaqdadır. Bunlar dil-

nitq  vahidlәrinin  vә  digәr  ünsiyyәt  vasitәlәrinin  çoxmәnalılığının,  sinonimliyinin,  omonimliyinin, 

antonimliyinin  vә  s.  inkişafının  vә  hәmin  dillәr  arasında  dil-işlәnilmә,  tәrcümә  oluna  vә  çevrilә  bilmә 

әlaqәlәri potensialının genişlәnmәsinin әn açıq göstәricisidir. Hәmin alınmalar leksik-etimoloji mәnşәyi; 

leksikoqrafik, diskursiv vә funksional işlәnilmә müxtәlifliyinә әsasәn aşağıdakı qruplara ayrıla bilәr.  

 

2.2.1.1. Türk mәnşәli leksik-funksional alınmalar 

Bu  gün  Azәrbaycan  dilindә  bәzi  әrәb  vә  fars  mәnşәli  sözlәrin  yerindә  Türkiyә  türkcәsindәn 

alınan  türk  mәnşәli  sözlәr  işlәnilmәkdәdir.  Qeyd  olunmalıdır  ki,  sözügedәn  leksik  vahidlәr  artıq 

Azәrbaycan  dilindә  getdikcә  daha  çox  vәtәndaşlıq  hüququ  qazanmaqdadır.  Hәmin  sözlәrә  aşağıdakılar 

örnәk olaraq göstәrilә bilәr:   

-“Hadisә” yerinә “olay”, “tәhqiqat vә tәdqiqat ” yerinә  “araşdırma”; 

 -“İnkişaf vә ya tәrәqqi” yerinә “gәlişmә//gәlişim vә  dәyişmә//dәyişim”; 

 -“İzah etmәk/şәrh etmәk” yerinә “açıqlamaq”; 

-“İzah vә ya şәrh” yerinә “açıqlama vә ya “açıqlanma”; 

 -“Әhәmiyyәt” yerinә “önәm”, “әhәmiyyәtli” yerinә “önәmli”;  

-“Nәşr etmәk/çap etmәk” yerinә “yayınlamaq//yayımlamaq”, “nәşr/çap” yerinә “yayın//yayım”; 

 -“İclas” yerinә “toplantı”, “vәziyyәt” yerinә durum”, “xüsusi” yerinә “özәl”;  

-“Hәsrәt çәkmәk” yerinә “özlәmәk”, “kәdәrlәnmәk” yerinә “üzülmәk”; 

- “Mәnbә vә ya mәxәz” yerinә “qaynaq” vә s. 

 

2.2.1.2.  Sinonim  xarakterli  vә  yaxınmәnalı  leksik-funksional  alınmalar  vә  ya  yeni  dil-

danışıq normaları vә normalaşmaları  

Bәzi  sinonim  xarakterli  sözlәr  vә  dil-ifadә  qәliblәri  bu  gün  çağdaş  Türkiyә  vә  Azәrbaycan 

türkcәlәrindә paralel olaraq işlәnilmәkdәdir. Sözügedәn sözlәr vә dil-ifadә qәliblәrinin çağdaş Azәrbaycan 

---

228 

 

türkçәsindә  işlәnilmәsinini  bütövlükdә  millәtlәrarası  yeni  sosial  aura  vә  buna  bağlı  olaraq  da  iqtisadi, 

siyasi  vә  kültürәl  әlaqәlәr  müәyyәnlәşdirmәkdәdir.  Bәs  bugünkü  funksional  Azәrbaycan  türkcәsindә 

sözügedәn  dil-danışıq  normalaşmasının  vә  normalarının  tәşәkkül  tapmasını  konkret  olaraq  şәrtlәndirәn 

başlıca  konseptual  amillәr  hansılardır?!  Bu  funksional  normalaşma,  hәr  şeydәn  öncә,  Azәrbaycanın 

müstәqil  bir dövlәt,  Azәrbaycanın  dilinin  dә  onun  rәsmi  dövlәt  dili  olmasına әsaslanır.  Azәrbaycan dili 

müstәqil  rәsmi  dövlәt  dili  olmaqla  bәrabәr,  hәm  dә  ana  dili  vә  ortaq  dildir.  O,  kütlәvi  informasiya 

vasitәlәri  vә  texnologiyalarının  dili  vә  ya  qısaca  olaraq  e-dil

33

  kimi  dә  әdәbi  dildәki  normalaşma  vә 

normaların müәyyәnlәşmәsini şәrtlәndirmәkdәdir. Bu normalaşmanın vә ya konkret olaraq da dil-danışıq 

normalarının  tәşәkkülü  Azәrbaycan  dilindә  әn  çox  onun  ümumişlәk  leksikonundan  müәyyәn  söz  vә 

ifadәlәrin  seçilәrәk  funksional  әdәbi  dildә  daha  aktiv  işlәnilmәsi  ilә  bağlıdır.  Belәliklә,  bu  әdәbi  dil-

danışıq prosesi Türkiyә türkcәsindәn, daha çox da Türkiyә türkcәsinin vә digәr ekstralinqvistik amillәrin 

tәsiri  ilә  Azәrbaycan  dilinin  ümumişlәk  leksikonundan  alınan  uyğun  sözlәrin  vә  dil-ifadә  qәliblәrinin 

hesabına  genişlәnir.  Mәsәlәn,  örnәk,  bölgә,  birlik,  qırmaq//qırılmaq,  qavram//qavrayış,  qatılmaq  kimi 

sözlәr,  әlbәttә,  Azәrbaycan  dilinin  ümumişlәk  leksikonunda  әvvәllәr  dә  müxtәlif  leksik  mәnalarda 

işlәnilirdi.  Ancaq  bu  gün  belә  söz  vә  ifadәlәr  dilimizdә  yeni-yeni  funksional  anlam  yükü  qazanaraq 

interaktiv ünsiyyәtdә daha sıx işlәnilmәkdәdir. Hәmin sözlәrә vә dil-ifadә qәliblәrinә aşağıdakılar konkret 

örnәk olaraq göstәrilә bilәr.   

A. Sözlәr:  

-“Gündәlik” lә bәrabәr “gündәm”; “rayon”la bәrabәr “bölgә”; “müasir”lә bәrabәr “çağdaş”; 

 -“Bilik, mәlumat”la bәrabәr “bilgi”; “müәssisә” ilә bәrabәr “qurum”;  

“Yazıçı” ilә bәrabәr “yazar”; “ittifaq”la bәrabәr “birlik”; “әvvәl//әvvәlcә ilә bәrabәr “öncә”; 

-“Müsbәt”lә bәrabәr “olumlu”; “hәyat”la bәrabәr “yaşam”; “kömәkçi” ilә bәrabәr “yardımçı”; 

-“Әlaqә” ilә bәrabәr “bağlantı”; “ifadә” ilә bәrabәr “deyim”; “mәqsәd”lә bәrabәr “hәdәf”; 

-“Azad//azadlıq”la bәrabәr “özgür//özgürlük”; “adam”la bәrabәr “insan”; 

-“Kefinә dәymәk//incimәk”lә bәrabәr “qırmaq//qırılmaq”; “әsr”lә bәrabәr “yüzil”; 

-“Başa düşmәk//başa düşülmәk”lә bәrabәr anlamaq//anlaşılmaq; “mәna” ilә bәrabәr “anlam”; 

-“Mәdәni” ilә bәrabәr “kültürәl”; “sistem”lә bәrabәr “düzәn”; “dövr”lә bәrabәr “dönәm”; 

-“Fikirlәşmәk”lә bәrabәr “düşünmәk”; “işlәmәk”lә bәrabәr “çalışmaq”; 

                                                 

33

 Elektronik dil (e-dil) sözün dar mәnasında müxtәlif informasiya texnologiyalarında vә ya informatikada, 

özәlliklә dә kompüterdә işlәnilәn dil mәnasına gәlir. Әlbәttә, e-dil şәrti olaraq işlәnilәn vә başa düşülәn 

bir  ifadә-anlayışdır.  Çünki  hәmin  dil  ingiliscә,  rusca,  fransızca,  almanca,  türkcә  (Türkiyә  türkcәsi), 

Azәrbaycanca vә s. dillәr ola bilәr. İndi buna bağlı olaraq e-dövlәt, e-iqtisadiyyat, e-turizm vә s. qavramlar 

da ortaya çıxmışdır. Bunlar hamısı müxtәlif elm vә texnologiya, iqtisadiyyat, sәnaye, tәdris kimi sahәlәrin 

sürәtlә  kompüterlәşmәsi,  informatikanın  vә  ya  informasiya  texnologiyaları  vasitәlәrinin  sözün  geniş 

mәnasında  e-dildә  işlәnilmәsi  vә  bununla  da  mediologiyanın  müstәqil  elm  olaraq  formalaşması  ilә 

bağlıdır. 

  

---