M. M. Musayev

229 

 

-“Şәrait”lә bәrabәr “ortam”; “yoldaş”la bәrabәr “arkadaş”; “kimi” ilә bәrabәr “olaraq”; 

-“Çeşitlәnmәk” ilә bәrabәr “çeşitlәndirmәk”; “şәhadәtnamә” ilә bәrabәr “sertifikat”; 

-“Konsept”lә vә ya “mәfhuml”la bәrabәr “qavram//qavrayış”;  

-“İştirak etmәklә” bәrabәr “qatılmaq”; “ifadә” ilә bәrabәr “deyim”;   

- “Maraq”la bәrabәr “ilgi, “maraqlanmaq”la bәrabәr “ilgilәnmәk”, “maraqlı” ilә bәrabәr “ilginc” 

vә s.   

B. Qәlib-ifadәlәr: 

-Әstәğfürullah; icazәnizlә//müsaidәnizlә; istirahәt günü vә ya günlәri//hәftәsonu 

-Özündәn muğayat ol//özünüzdәn muğayat olun//özünüzә yaxşı baxın; 

-Yer almaq//yer tutmaq; ev dağıldı vә ya uçdu//ev çökdü; birbaşa veriliş//canlı yayın;  

-Kömәk etmәk//kömәklik göstәrmәk//yardım etmәk//yardımçı olmaq;  

-Әl telefonu//cib telefonu//mobil telefon; malik olmaq//sahib olmaq  

-Üstünә//üzәrinә getmәk vә s. 

  

2.2.1.2.1. Azәrbaycan dilinә Türkiyә türkcәsindәn keçәn müxtәlif mәnşәli leksik alınmalar 

Azәrbaycan  dilinin  lüğәt  tәrkibindә  mövcud  olan,  ancaq  interaktiv  xarakterli  gündәlik 

ünsiyyәtdә  çox  geniş  dil-işlәnilmә  yayğınlığına  sahib  olmayan  bәzi  sözlәr  Türkiyә  türkcәsindәn 

Azәrbaycan  türkcәsinә  fәrqli  mәnaları  vә  çalarları  ilә  gәlmәkdәdir.  Bunları  iki  qrupa  ayırmaq 

mümkündür:   

A. Türk kökәnli leksik vahidlәr. Mәsәlәn: dәstәk//dәstәklәmәk; sayı; yolsuzluq; öndәr vә s.  

Bunlarla  bәrabәr,  Azәrbaycan  türkcәsindә  işlәnilәn  elә  yeni  sözlәr  vardır  ki,  onlar  Türkiyә 

türkcәsindәki mövcud leksik modelә әsasәn düzәldilir. Mәsәlәn, Türkiyә türkcәsindә “beklemek” feli vә 

hәmin  feildәn  düzәldilmiş “beklenti”  ismi  vardır.  Azәrbaycan Türkcәsindә  “beklenti”  felinin  sözügedәn 

mәnadakı leksik qarşılığı olaraq “gözlәmәk” feli işlәnilir. Artıq Azәrbaycan dilindә hәmin feildәn mövcud 

leksik-leksikoqrafik  modelә  әsasәn  yeni  bir  “gözlәnti”  ismi  düzәldilmişdir.  Vә  hәmin  söz  bu  gün 

dilimizdә çox geniş işlәnilmәkdәdir.  

B.  Müxtәlif  dillәrdәn  alınan  vә  türkcә  dil-işlәnilmә  modeli  ilә  Azәrbycan  dilinә  keçәn  bәzi 

leksik  alınmalar.  Mәsәlәn:  mesaj,  rәqәmsal,  kontur,  media,  manyak,  helikopter,  kültürәl  vә  s.  Qeyd 

olunmalıdır  ki,  çağdaş  Türkiyә  türkcәsindә  -sal,  -sel  kömәkçi  morfemi  mәhsuldar  bir  iki  variantlı  sifәt 

düzәldәn leksik şәkilçi olaraq özünü göstәrir. Mәsәlәn: kumsal, bilimsel, yapısal, siyasal vә s. (Musaoğlu 

2002:234). Azәrbaycan dilindә isә indiyә qәdәr sözügedәn şәkilçi ilә düzәldilәn tәkcә bir “qumsal” leksik 

vahidi işlәnilirdi. İndi isә hәmin leksikoqrafik modelә әsasәn “rәqәmsal” sözü dә düzәldilmişdir. Ancaq 

hәmin söz dilimizdә ya ahәng qanununa әsasәn  “rәqәmsәl” şәklindә, ya da Türkiyә türkcәsindәki uyğun 

---

230 

 

mәnası  ilә  “sayısal”  leksik  vahidi  olaraq  işlәnilmәlidir.  “Mesaj”  sözü  isә  dilimizin  interaktiv  lüğәt 

tәrkibindә ahәng qanununa әsasәn “mәsaj” şәklindә yer almalıdır.  

 

2.2.1.2.2.  Azәrbaycan  vә  Türkiyә  türkcәlәrindә  yeni  leksik-qrammatik  vә  sintaktik 

normalar vә normalaşmalar 

Son 20-25 il içәrisindә Türkiyә Türkcәsindәn Azәrbaycan türkcәsinә keçәn müxtәlif dil-danışıq 

vasitәlәrini sadәcә leksik vahidlәrlә mәhdudlaşdırmaq mümkün deyildir. Burada sintaktik birlәşmәlәrdәn 

dә bәhs edilә bilәr. Mәsәlәn: internet mediası, hava alanı, canlı yayın vә s.  

İndi  Azәrbaycan  türkcәsindә  çox  vaxt  әdәbi-diskursiv  kontekstdәn  dә  asılı  olaraq  felin  indiki 

zamanının  vә  ya  xәbәr  şәklinin  yerindә  onun  vacib  formasının  işlәnildiyinin  intensivlәşmәsi  özünü 

göstәrir.  Mәsәlәn:  işlәnilir//işlәnilmәkdәdir  vә  ya  davam  etdirilir//davam  etdirilmәkdәdir  vә  s.  Bu  gün 

artıq  Azәrbaycan  dilindәn  dә  bәzi  dil-danışıq  elementlәrinin  az  da  olsa  Türkiyә  Türkcәsinә  keçdiyi 

müşahidә  olunmaqdadır.  Mәlum  olduğu  kimi,  müxtәlif  mәnalı  subordinativ,  koordinativ  vә  korrelyativ 

polipredikativ vahidlәr vә ya klassik terminologiya ilә ifadә etsәk tabeli mürәkkәb cümlәlәr Azәrbaycan 

dilindә  Türkiyә  türkcәsinә  nisbәtәn  daha  yayğındır.  Türkiyә  Türkcәsindә  isә  feli  bağlama,  feli  sifәt, 

mәsdәr  tәrkibi  vә  qoşmalı  birlәşmәlәrlә  qurulan  sadә  geniş  cümlәlәrin  işlәnilmә  sıxlığı  yüksәkdir. 

Mәsәlәn,  bir  cümlә  konstruksiyası  Azәrbaycan  Türkcәsindә  “Mәn  onu  demәk  istәyirәm  ki,  siz  hamınız 

çox  yaxşı  uşaqlarsınız”  şәklindә  ifadә  olunur.  Türkiyә  türkcәsindә  isә  hәmin  konstruksiya  adәtәn 

aşağıdakı şәkildә işlәnilir: “Ben sizin hepinizin çok iyi çocuklar olduğunuzu söylemek istiyorum.” Ancaq 

sözügedәn  mürәkkәb  cümlә  konstruksiyalarının  bu  gün  paralel  olaraq  Azәrbaycan  dilinin  vә  digәr  türk 

әdәbi  dillәrinin  dә  tәsiri  ilә  Türkiyә  türkcәsindә  daha  sıx  işlәnildiyi  müşahidә  olunur.  Bu  gün  Türkiyә 

türkcәsindә “yerine getirmek”le bәrabәr “yerine yetirmek”, “hoşuna getmek”le bәrabәr “hoşuna gelmek” 

ifadәlәrinin,  “işlәnmәk//işlәnilmәk”  feil  modelindәki  kimi  “kullanmak”la  bәrabәr  “kullanılmak”ın  da 

işlәnildiyinә  tәsadüf  olunur.  Bunlar  da  Türkiyә  türkcәsinә  Azәrbaycan türkcәsinin  tәsiri  olaraq  açıqlana 

bilәr.   

 

2.3. Tәrcümә, çeviri vә ya әdәbi mәtn uyğunlaşdırması qavramı  

   Bir-birinә әn yaxın olan qohum dillәr vә ya әdәbi dillәr XX yüzilin sonlarından etibarәn fәrqli 

konseptual  parametrlәri  vә  özünәmәxsus  linqvistik  detalları  ilә  retrospektiv,  prospektiv,  perspektiv  vә 

interospektiv  araşdırma-öyrәnilmә  aspektlәrindә  әn  yaxın  qohum  dillәr  olaraq  öyrәnilir.  Bununla  da 

filologiya  elmindә  “dillәrin  dili”  olaraq  bilinәn  tәrcümә  (Göktürk  2004)  nәzәriyyәsi  vә  praktikası  ilә 

bәrabәr,  bir  böyük  dilin  әdәbi  dillәrinin  yazılı  vә  şifahi  formalarında  özünü  göstәrәn  әdәbi  mәtn 

---