M. M. Musayev



Yüklə 3,61 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə94/171
tarix20.09.2017
ölçüsü3,61 Mb.
#871
1   ...   90   91   92   93   94   95   96   97   ...   171

231 

 

uyğunlaşdırması  vә  ya  çeviri



34

  prosesinin  konseptual-linqvistik  olaraq  öyrәnilmәsi  vә  tәrif  edilmәsi 

mәsәlәsi dә bu gün türkoloji dilçilikdә gündәmә gәlmişdir.  

Bir-birilә  qohumluq  әlaqәsi  olmayan  dillәrdә  hәr  hansı  bir  şifahi  vә  yazılı  mәtnin  birindәn 

gigәrinә aparılan çevirisi tәrcümәdir.  Mәsәlәn, bir xarici dildәn Azәrbaycan dilinә, Azәrbaycan dilindәn 

dә hәr hansı bir xarici dilә edilәn çeviri kimi. Bir-birinә qohum olan ingilis dilindәn alman dilinә vә bir-

birinә  daha  uzaq  olan  ingilis  dilindәn  rus  dilinә  vә  әksinә  edilәn  çevirilәr  dә  tәrcümәdir.  40%-80% 

civarında dәyişәn “Provoslav-Kiril” vә Katolik-Latın” kültürәl komponentlәri ilә slavyan dillәri (Тoлcтoй 

1977) vә qәdim türk dili әsaslı türk әdәbi dillәri isә bir-birinә әn yaxın qohum dillәrdir. Bunların birindәn 

digәrinә  edilәn  әdәbi  mәtn  uyğunlaşdırması  isә  tәrcümә  deyildir.  Bu,  bir  çeviri  vә  ya  әdәbi  mәtn 

uyğunlaşdırması işi olaraq qiymәtlәndirilә bilәr.  

Bu  baxımdan  Mirzә  Әlәkbәr  Sabir  daha  100  il  әvvәl  bir  türk  dilindәn  digәr  bir  türk  dilinә  (o 

zamana görә Osmanlı türkcәsindәn Azәrbaycan türkcәsinә) tәrcümә etmәyin mümkün olmadığını yazırdı:  

“Osmanlıcadan tәrcümә türkә”- bunu bilmәm,  

Gerçәk yazıyor Gәncәli, yainki hәnәkdir, 

Mümkün iki dil bir-birinә tәrcümә, amma 

“Osmanlıcadan tәrcümә türkә” nә demәkdir?! (Sabir 1992). 

 Şifahi-yazılı  mәtnlәrin  bir  türk  dilindәn  digәrinә  çevirildiyi  vaxt  özünü  göstәrәn  eyniliklәr, 

ayrılıqlar, variantlar, şәkilcә eyni vә mәnaca fәrqli sözlәr ümumtürk dilinin fonetik, qrammatik, sintaktik, 

leksik vә frazeoloji vahidlәri olaraq dәyәrlәndirilә bilәr.  

Qaynaq dil çevirilәn, hәdәf dil isә çeviri edilәn vә ya çevirinin konkret olaraq hәyata keçirildiyi 

dildir. Qaynaq mәtn öncә çevirilәn dildәn seçilәrәk götürülür vә hәdәf dilә çevirilir. Qaynaq mәtnin hәdәf 

mәtnә uyğunlaşdırılması burada çeviri prosesini tәşkil edir. Çeviri prosesindә  öncә qaynaq mәtn ümumi 

mövzusu vә mәzmunu baxımından diqqәtlә öyrәnilir. Sonra fәrqli leksikonu tәşkil edәn sözlәrin, leksik-

farazeoloji  birlәşmәlәrin,  cümlәlәrin  vә  mürәkkәb  sintaktik  bütövlәrin  hәdәf  mәtndә  işlәnilmәsi  әn  çox 

çeviri  edilәn  dilә  әsasәn  müәyyәnlәşdirilir.  Çağdaş  türk  әdәbi  dillәrindәn  bir-birinә  mәtn  sәviyyәsindә 

aparılan  hәr  cür  şifahi  vә  yazılı  çevirilәri  edәn  şәxs  isә  “çevirmәn  vә  ya  çevirici”  olaraq  bilinmәlidir. 

Tәrcümәnin  ikinci  bir  yaradıcılıq  işi  olduğu  söylәnilir.  Belә  olduğu  halda,  çeviri  hәr  yönü  ilә  ayrıca  bir 

yazıçılıq  vә  ya  “әdәbi  müәlliflik”  (Seçdirmә  bizimdir-  M.  M.  işidir.  Bu  baxımdan  çevirmәn  qaynaq  vә 

hәdәf dillәri çox yaxşı bilmәklә bәrabәr, hәm dә geniş dünyagörüşü vә yazıçılıq qabiliyyәti vә ya yetkin 

bir qәlәm sahibi olmalıdır. 

                                                 

34

 

“Çeviri” sözü Türkiyә türkcәsindә “aktarma”  termini ilә dә ifadә olunur. “Aktarma” termini bir-birinә 



çox  yaxın  olan  türk  dillәrindә  birindәn  digәrinә  aparılan  çevirmә  prosesinin  türkcә  olaraq 

adlandırılmasıdır.  Biz  burada  “çeviri”  sözünü  “aktarma”  vә  ya  әdәbi  mәtn  uyğunlaşdırması”  ifadәsinin 

yerindә  bir “işçi temrin” olaraq işlәdirik.

 

 



 


232 

 

 



2.3.1. Tәrcümә vә çeviri işlәrinin informasiya texnologiyaları vasitәlәri ilә aparılması  

Sözügedәn  işlәr  XX  yüzilin  son  qәrinәsindә  vә  XXI  yüzildә  artıq  qaynaq  vә  hәdәf  dillәr  vә 

mәtnlәr  anlayışlarının  ümumi  filoloji  kontekstdә  retrospektiv,  prospektiv,  perspektiv  vә  interospektiv 

aspektlәrdә  öyrәnilmәsilә  gündәmә  gәlmәkdәdir.  Türkoloji  dilçilikdә  isә  hәmin  qavram  vә  onun 

açıqlanması  ilә  bağlı  olaraq  aparılan  araşdırmalar  vә  müxtәlif  işlәr  linqvistik  yönüm  vә  yöntәmlәri  ilә 

daha çox 2000-ci illәrdәn başlayaraq müstәqil bir filoloji fәnn sahәsi olaraq ayrılmaqdadır (Uğurlu 2000; 

2004; Musaoğlu 2010).   

Bu gün istәr klassik vә çağdaş anlamları ilә Türk әdәbi dillәri arası әdәbi mәtn uyğunlaşdırması 

elminin  әsas  prinsiplәrinin  müәyyәnlәşdirilmәsi,  istәrsә  dә  türk  dillәri  xarakterli  avtomatik  proqram 

tәminatı vә ya yazılımının

35

 (software) yaradılması işlәrinin sadәcә әn yeni filoloji-linqvistik yönümlәr vә 



yöntәmlәrlә  aparılması  ilә  uyğun  nәticәlәrin  әldә  edilә  bilәcәyi  düşünülmәkdәdir.  Sözügedәn  dilçilik 

yöntәmlәrinin hәyata keçirildiyi әn yeni elmi sahәlәr vә ya linqvistik axınlar isә aşağıdakılardan ibarәtdir: 

koqnitiv  elmlәr

  (cognitive  sciences),  informatika  vә  ya  informasiya  texnologiyaları  elmi 



(computing  sciences),  koqnitiv  dilçilik  (cognitive  linguistics),  kompüter  linqvistikası 

(computational linguistics).   

 Elmdә  informasiya  texnologiyaları  vә  kompüter  linqvistikası  işlәmlәrinin  aparılması 

konkret  olaraq  mәtnin  avtomatik  tәrcümәsinin  hәyata  keçirilmәsi  araşdırmalarına  vә  praktik 

işlәrinә  bağlıdır.  Avtomatik  tәrcümәnin  mümkünlüyü  fikri  1946-cı  ildә  Amerikan  alimlәri 

tәrәfindәn irәli sürülmüşdür. Kompüterdә rus dilindәn ingilis dilinә ilk tәrcümә örnәyi 1954-cü 

ildә Amerikada, fransız vә ingilis dillәrindәn rus dilinә ilk tәrcümә örnәklәri isә Moskvada yerinә 

yetirilmişdir. Günümüzdә avtomatik tәrcümә işlәri artıq çox irәlilәmişdir. Buna baxmayaraq, hәr 

cür mәtnin avtomatik tәrcümәsinin vә çevirisinin  edilmәsi vә artıq kompüterin tәrcümәçinin vә 

çevirmәnin  vәzifәsini  yerinә  yetirә  bilmәsi  isә  hәlәlik  mümkün  deyildir.  İndilikdә  sadәcә  elmi, 

texniki,  bәzi  rәsmi  vә  publisistik  mәtnlәrin  avtomatik  çevirisi  işi  yerinә  yetirilә  bilmәkdәdir. 

Bugünkü Hind-Avropa dillәri әsasında mәtnin avtomatik tәrcümәsinә dair işlәrdә inkişaf etdirilәn 

proqram yazılımının aqqilitünativ mәnşәli türk әdәbi dillәrindә hәyata keçirilmәsindә isә indiyә 

qәdәr  önәmli  bir  nәticә  әldә  edilmәmişdir.  Bu,  hәr  şeydәn  öncә,  türk  dillәrinin  Hind-Avropa 

dillәrindәn  fәrqli  bir  sәs  ahәnginә,  aqqilitünativ  quruluşa  vә  sabit  söz  sırasına  malik  olması  ilә 

                                                 

35

 Biz “avtomatik proqram tәminatı” sözlәrinin yerinә  Türkiyә türkcәsindә dә  işlәnilәn “çeviri yazılımı (software) 



proqramları”  ifadәsini bir “işçi temrin” olaraq işlәdirik.  

 

 




Yüklə 3,61 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   90   91   92   93   94   95   96   97   ...   171




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə