M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
233
әlaqәdardır. İnformasiya texnologiyaları vә kompüter linqvistikası fәaliyyәtlәri türk dillәrindә tәrcümә deyil, çeviri vә ya әdәbi mәtn uyğunlaşdırması mәntiqi ilә aparılmalıdır. 1990-cı illәrdәn bәri çeviri vә ya әdәbi mәtn uyğunlaşdırması qavramı türkoloji dilçilikdә yeni bir filoloji sahә vә ya linqvistik fәnn sәviyyәsindә, özәlliklә dә daha çox praktik istiqamәtdә öyrәnilmәkdәdir. Burada әn çox diqqәti çәkәn türk әdәbi dillәri arasında çeviri-tәcrübә proqram yazılımları proyektlәrinin hazırlanmasının gündәmә gәtirilmәsindәn ibarәtdir. Bu baxımdan Bilkәnd Üniversitetindә İlyas Çiçәklinin cümlәlәrin çevirisinә dayalı Türkcә-Tatarca bir çeviri sistemi ( http://www.tdk.gov.tr . 27.12.2008;22.10) vә Azәrbaycanda Atatürk Mәrkәzi, Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyası Nәsimi adına Dilcilik İnstitutu, İnformasiya Texnologiyaları İnstitutu vә “İn Ko Tek” İnformasiya-Kommunikasiya Birliyinin “Azәrbaycanca-Türkcә vә Türkcә-Azәrbaycanca avtomatik çeviri sistemlәrinin yaradılması” adlı bir proyekt hazırladığı bilinmәkdәdir (Әhmәdov 2007). Kompüterdә türk әdәbi dillәri arası linqvistik araşdırmaların vә buna uyğun praktik işlәrin aparılması, eyni zamanda elektronik çeviri yazılımı proqramlarının hazırlanması işi türkoloji dilçilikdә hәlәlik öünün başlanğıc mәrhәlәsindәdir. Bәs avtomatik vә ya maşın çevirisi vә buna uyğun proqram yazılımı qavramının açıqlanmasını necә başa düşmәk olar? Bu qavramın ayrı-ayrı alt başlıqlarının vә uyğun kateqoriyalarının müәyyәnlәşdirilmәsinә dair görülәcәk olan әsas konkret işlәr hansılardır? Kompüterdә yazılmış hәr hansı bir mәtnin әvvәlcәdәn seçilmiş dillәrin materialları әsasında elektronik lüğәtlәri vә dәqiq olaraq tәsbit olunmuş qrammatik qaydaları, sözlәrdә çoxanlamlılığı vә omonimliyi göstәrәn konkret alqoritmlәr cәdvәllәri müәyyәnlәşdirilir. Sözügedәn qavram bütövlükdә belә bir elektronik alqoritmlәr yazılımı sistemi ilә bir türk dilindәn digәrinә aparılan çeviri işini ifadә edir. Belә bir tamamlanmış iş hәlәlik, tәәssüflәr olsun ki, yoxdur. Әldә olan işlәr isә sadәcә bәzi cümlә vә sözlәrin avtomatik olaraq bir türk dilindәn gigәrinә çevrilmәsi vә ya elektronik lüğәt örnәklәrinin hazırlanmasından ibarәtdir. Bu baxımdan әn konkret işlәrdәn biri olaraq Әhmәd Yәsәvi Universiteti, Türk Dil Qurumu vә Türkiyә Cümhuriyyәti Mәdәniyyәt Nazirliyinin internetdә yayınladığı “Türk dillәri elektronik lüğәti” diqqәti çәkir. Әhmәd Bican Әrcilasunun Türk Cümhuriyyәtlәrindәn olan türkoloqlarla birlikdә tәrtib etdiyi “Müqayisәli türk dillәri lüğәti” adı ilә adlandırılan vә yeddi min sözü ehtiva edәn kitab 1992-ci ildә Türkiyә Cümhuriyyәti Mәdәniyyәt Nazirliyi tәrәfindәn yayınlanmışdır.
234
Aşağıda hәmin lüğәtin internetdә hazırlanmış elektronik yayınından “okul, dayı vә kol” sözlәrinin çevirilәri göstәrilmişdir.
Belәliklә, türk dillәrindә uyğun bir avtomatik çevirinin yazılım proqramı sistemi yalnız dil-danışıq eyniliklәri, fәrqliliklәri, variantları, şәkilcә eyni vә mәnaca fәrqli olan sözlәrin anlam- ifadә özәlliklәrinin kompüter alqoritmlәrinin tәrtib olunması ilә gerçәklәşdirilә bilәr. Türk әdәbi dillәrinin eyniliklәri әn çox eynilikdәki fonetik, morfoloji, imla fәrqliliklәri vә xarici dillәrdәn alınmış bәzi leksik vahidlәrin qarşılıqlarının işlәnilmәsilә seçilmәkdәdir. Bu, Azәrbaycan dilindәki “Әli bir müәllimdir” cümlәsinin digәr türk әdәbi dillәrinә edilmiş çevirilәrindәn dә açıq bir şәkildә görünmәkdәdir. Türk. Ali (bir) öğretmen (dir); Türkmәn: Aly bir mugallymdyr; Özbәk: Ali (bir) o‘qituvchi; Uygur: Éli bir okutkuçi; Qazax: Әли (бир) mұғaлим; Qırgız: Ali mugalim; Tatar: Aли (бeр) укытучы; Başqurd: Aли уkытыусы; Xakas: Ali ügremçi poladır vә s. Yuxarıda göstәrilәn leksik müxtәliflik vә bununla bәrabәr türkmәn dilindә yer alan uzun saitlәr (değil yerinә de:l), Türkiyә türkcәsindә felin sürәrlik mürәkkәb şәkli (gidedur-, çıkagel- vә s.) vә ya geniş zaman şәklinin (-r,-ar, (I)r/ur: ağla-r, bak-ar vә s.) işlәnilmәsi kimi hadisәlәr hәmin әdәbi dillәrdәki dil-danışıq fәrqliliklәrindәn bәzilәridir. Müәyyәn bir anlamın ifadәsi ilә seçilәn, ancaq müxtәlif leksik vahid vә qrammatik şәkillәrlә müәyyәnlәşәn dil-danışıq variantları isә әn çox qәlib sözlәr, atalar sözlәri vә deyimlәrdә vә ya frazeologizmlәrdә müşahidә olunur. Mәsәlәn, düşmәk//düşmek frazeologizm qurucu sözü ilә 235
düzәlәn “Düşәr düşmәzi olar” deyimi Azәrbaycan türkcәsindә, “Düşmez kalkmaz bir Allah” deyimi Türkiyә türkcәsindә orijinal şәkillәri ilә yer almaqdadır. Qazax türkcәsindә yer alan “Berewdiki birewge qızday kerinedi. ‘Birisinin arvadı diğerine qız kibi görünür’ deyiminin Türkiyә türksәcәsindәki variantı isә “Komşunun tavuğu komşuya kaz, karısı kız gibi görünür” şәklindәdir. “Düşmәk, subay, kişi” kimi leksik vahidlәr türk dillәrindә şәkilcә eyni, mәnaca fәrqli sözlәrә örnәk göstәrilә bilәr. Bunların da Azәrbaycan vә Türkiyә türkcәlәrindә “A” hәrfi ilә başlayanlarının lüğәti dәrsliyimizin III hissәsindә yer almaqdadır. Tәxmini olaraq aparılmış statistik hesablamalarımıza әsasәn türk dillәrindә sözügedәn leksik vahidlәrin sayı tәxminәn on minә qәdәrdir.
Türk әdәbi dillәri arası uyğun çeviri yazılımı proqramlarının hazırlanması üçün, hәr şeydәn öncә, kompüterdә dil-danışıq eyniliklәri, fәrqliliklәri vә variantlarının ümumtürk dilinin fonetik, qrammatik, leksik vә leksikoqrafik qaydalarına әsasәn ilkin vә sonrakı alqoritmlәri müәyyәnlәşdirilmәlidir. Ayrıca çoxmәnalı, omonim, sinonim vә nәhayәt şәkilcә eyni vә mәnaca fәrqli sözlәrin ümumi polisemantik kontekstdә elektronik lüğәtlәri tәrtib olunmalıdır. Yalnız bundan sonra türk әdәbi dillәri arası konkret çeviri yazılımı proqramları gerçәklәşdirilә bilәr. Çeviri yazılımı proramlarının hazırlanması işi kompüter vә ümumiyyәtlә informasiya texnologiyaları vasitәsilә müәyyәn linqvistik işlәrin görülmәsini dә gündәmә gәtirmәkdәdir. Türk әlifbaları, dil-danışıq özәlliklәri, sәs dәyәrlәri әsasında ümumtürkcә millәtlәrarası fonetik transkripsiya cәdvәli; yazı-danışıq eyniliklәri, fәrqliliklәri vә variantalarının sxemlәri; şәkilcә eyni vә mәnaca fәrqli sözlәr sinxronik olaraq tәsvir olunmalıdır. Sözügedәn sinxronik tәsvirin yer aldığı çağdaş bir stolüstü funksional qrammatika kitabı hazırlanmalıdır. Hәmin funksional qrammatika kitabı hәr hansı bir inkişaf etmiş türk әdәbi dillәrindәn birindә yazıla bilәr. Bu gün dünyada müxtәlif dillәrin tәdris olunması, öyrәnilmәsi vә qlobal dil siyasәtinin qurulması fransızca dövlәt vә ingiliscә ünsiyyәt dili әnәnәsinә dayanmaqdadır. Avropa mәrkәzli dil- işlәnilmә modellәşmәsi isә göstәrilәn hәr iki әnәnәni bir bütün halına gәtirmәkdәdir. Bu modellәşmә “dil hafizәsi bankı”nda әvvәlcәdәn hazır olan söz formalarının seçilәrәk işlәnilmәsilә gerçәklәşәn ünsiyyәtә vә ya kommunikasiyaya әsasәn qurulmaqdadır. Türk dillәrindә isә söz şәkli göstәrilәn işlәnilmә formasından fәrqli olaraq müxtәlif söz kök-gövdәsi vә şәkilçilәrin ifadә etdiyi funksiya vә mәna sahәlәrinin müәyyәn bir ardıcıllıqla reallaşan sırası ilә gerçәklәşmәkdәdir. Mәsәlәn, rus dilindә “в его творчестве” vә ingilis dilindә “in his works” sözlәri ilә söz sırasına әsasәn bir konkret anlam bildirilir. Türk dillәrindә isә hәmin anlam tәk bir “yaradıcılığındakı” leksik vahidinin “yarat” söz kök-gövdәsi vә -ıcı, -lıq, -ın, -dakı Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|