M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
238
1980-ci illәrdәn etibarәn isә mәtn dilçiliyi, qrammatikası, quruluşu vә sintaksisi vә ya mәtnin hәm fonetik-fonoloji vә morfonoloji, hәm dә qrammatik-leksik, leksik-leksikoqrafik vә farazeoloji-semantik vә funksional özәlliklәri mәtn-diskurs, intertekstual vә interdiskursiv kontekstlәrdә bir bütün olaraq araşdırılmaqdadır ( Гальперин 1981). Bu isә özәlliklә mәtn dilçiliyi vә sintaksisinin türkoloji dilçilikdә ayrıca bir linqvistik sahә olaraq müәyyәnlәşdirilmәsini şәrtlәndirmәkdәdir. Әslindә ilk öncә, mürәkkәb sintaktik bütövlәr, frazafövqü vә ya cümlәdәnböyük vahidlәr vә bunlarla bağlı olaraq da mәtn sintaksisi, mәtn qrammatikası vә mәtn quruluşu anlayışları ortaya çıxmışdır. 1980-ci illәrdәn etibarәn isә әn çox “mәtn dililçiliyi” termininin işlәnilmәsi yayğınlaşmışdır. Bu baxımdan terminoloji adlandırmada mәtn dilçiliyi termin-anlayışı üst qavram, “mәtn qrammatikası”, “mәtn quruluşu” vә “mәtn sintaksisi” termin- anlayışları onun alt qavramları, “sintaktik bütövlәr, mürәkkәb sintaktik bütövlәr, frazafövqü vahidlәr” vә s. isә onların altındakı alt qavramlar vә ya başlıqlar vә yarımbaşlıqlar olaraq müәyyәnlәşdirilә bilәr. Dәrsliyimizin bu bölmәsindә әsas etibarilә Azәrbaycan türk bәdii mәtninin sintaktik-kommunikativ özәlliklәri üzәrindә durulur. Türkoloji dilçilikdә vә onun müstәqil bir şöbәsi olan Azәrbaycan dilçiliyindә sözügedәn filoloji qavrama aid yuxarıda göstәrilәn adlandırma sәciyyәli terminlәrdәn daha çox “mәtn sintaksisi” termini işlәdilir (Novruzova 2002 ). Bu bir tәrәfdәn, aşağıda da göstәrildiyi kimi, sözügedәn problemin başlanğıcdan etibarәn türkoloji dilçilikdә daha çox “mürәkkәb sintaktik bütov” vә “cümlәdәnböyük vә ya frazafövqü vahidlәr” adlı sintaktik sәciyyәli termin- anlayışlarla işıqlandırılması, digәr tәrәfdәn isә Azәrbaycan dilçiliyindә sintaksisin vә özәlliklә dә mürәkkәb cümlә sintaksisinin ümumi türkoloji dilçilik aurası baxımından çox geniş bir ölçüdә tәdqiq olunması vә buna bağlı olaraq da mövzunun sövq-tәbii bir şәkildә metalinqvistik sәciyyәli yönümdә açıqlana bilmәsiylә dә izah edilә bilәr. XX yüzilin 40-50-ci illәrindә MSB-nin bir ortaq öyrәnilmә obyekti olaraq tәdqiqinә dair Avropa vә rus dilçiliyindә әldә edilәn uğurlar keçmiş Sovetlәr Birliyindә yaşayan türkdilli xalqların da dil materialları әsasında bu vә ya digәr filoloji-linqvistik istiqamәtlәrdә yeni elmi tәdqiqatların aparılmasına güclü tәkan vermişdir. XX yüzilin 60-cı illәrindә Kazan Universitetinin professoru M. Z. Zәkiyev mәtn sintaksisi sahәsindә uğurlar qazanan ilk tәdqiqatçı türkoloqlardandır. Onun “Tatar dilinin sintaktik quruluşu” (1963) adlı әsәri bu baxımdan fundamental tәdqiqat işi sayıla bilәr. Müәllif kitabın böyük bir bölmәsini mürәkkәb sintaktik bütövlәrin quruluşuna vә onun tәrkibindәki cümlәlәrin әlaqәlәnmәsi mәsәlәsinә hәsr etmişdir. 239
Tatar türkcәsinin materialları әsasında mәtn üzәrindә araşdırmalar aparan müәllif MSB-nin sәrhәdlәri, hәcmi, semantik xüsusiyyәtlәri, mәtndә әlaqәlәndirici vasitәlәri haqqında әtraflı mәlumat vermişdir. Tәdqiqatçıya görә, MSB-ni tәşkil edәn cümlәlәr arasındakı bağlılığı vә ya ierarxik münasibәtlәri, onları bağlayan mәtnlinqvistik vasitәlәri әtraflı öyrәnmәk türkoloji dilçiliyin әsas mәsәlәlәrindәn biridir. Müstәqil-bәrabәrhüquqlu cümlәlәr arasındakı bağlılığı öyrәnmәk üçün lazım olan tәlәblәrә әlaqәli nitqin hansı hissәsi cavab verirsә, MSB-nin dә hüdudları ondan asılı olaraq müәyyәnlәşir ( Закиев 1963) . Türk әdәbi dillәrindә mәtn sintaksisinә dair tәdqiqatlar, başlıca olaraq mәtnin qrammatikası vә semantikası, mәtn vә üslubiyyat istiqamәtlәrindә aparılan araşdırma işlәrinin mövzusu olmuş vә әn çox da mәtnin komponentlәrinin bir-biri ilә bağlanması, bağlayıcı vasitәlәri, sәrhәdlәri vә hәcmi kimi mәsәlәlәri öyrәnilmişdir. Türkoloji dilçilikdә isә mәtn dilçiliyi terminlәrinin dәqiqlәşdirilmәsinә cәhd göstәrilmişdir. Türk әdәbi dillәri materialları әsasında mәtn sintaksisinә aid araşdırmalar әsasәn ayrı-ayrı yazıçıların yazdığı bәdii mәtnlәr üzәrindә aparılmışdır. Bunun әsas sәbәbi bәdii mәtnlәrin üslub zәnginliyi vә bәdii әsәrlәrdә fәrdi mәtn quruculuğunun daha rәngarәng formalarının mövcudluğu ilә әlaqәlidir. Lakin türk әdәbi dillәrinә dair qәdim yazılı abidәlәrin mәtnlәri vә folklor mәtnlәri dә zaman-zaman mәtn dilçiliyi baxımından tәdqiqat mövzusu olmuşdur. Mәtn şifahi vә ya yazılı olaraq gerçәklәşir. Klassik filologiyada daha çox yazılı olaraq gerçәklәşәn mәtnlәr öyrәnilmişdir. Yazılı abidәlәrimizin tәnqidi mәtnlәri, hәr şeydәn öncә, әdabiyyatşünaslıq elmi vә onun tәrkib hissәlәri olan әdәbiyyat tarixi, әdәbiyyat nәzәriyyәsi vә әdәbi tәnqidin elmi prinsiplәri baxımından hazırlanmışdır. Vә daha çox әdәbiyyat tariximizin içәrisindә yer tutan vә dәyәrlәndirilәn bu elm sahәsi filologiyamızda tekstologiya termini ilә adlandırılmışdır. Mәtn nәzәriyyәsi kimi bilinәn ümumi elm sahәsindә isә istәr әdәbiyyatşünaslıq vә mәtn dilçiliyi, istәrsә dә üslubiyyat vә semiotika arasındakı fәnlәrarası әlaqәlәr işıqlandırılmışdır. Müasir mәtn dilçiliyindә isә müәyyәn bir ierarxik bütövlüyә malik olan mәtnin quruluş qaydaları vә hәmin qaydalara әsasәn müәyyәnlәşdirilәn semantik-funksional әlaqәlәr öyrәnilir. Mәtn araşdırmaları bir elm sahәsi olaraq bütövlükdә filologiyanın içәrisindә yer alır (ЛЭC 1990: 507). Semiotkada hәr cür sistemli, ardıcıl vә mәnalı işarәlәr vә ya kommunikativ şәkillәnmәlәrlә bәrabәr; müәyyәn bir tәdbir, mәrasim, rәqs, yuxu, oyun vә s. kimi fәrdi, kütlәvi vә etnik-milli fәaliyyәtlәr vә ya fenomenlәr dә ayrı-ayrı mәtnlәr olaraq tәrif edilir. Burada
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|