M. M. Musayev



Yüklə 3,61 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə98/171
tarix20.09.2017
ölçüsü3,61 Mb.
#871
1   ...   94   95   96   97   98   99   100   101   ...   171

240 

 

müxtәlif әşyalar,  görüntülәr, sәslәr,  geyimlәr, rәnglәr, mәnzәrәlәr, faktlar, hadisәlәr, hәrәkәtlәr, 



davranışlar  vә  s.  kimi  gündәlik  yaşanılan  hadisәlәr  vә  tarixi  fenomenlәr  mәtnlәrin  semantik  vә 

konseptual  ifadә  etmә  işarәlәri  olaraq  özünü  göstәrir.  Vә  sözügedәn  mәtnlәr  hәmin  işarәlәrә 

әsasәn  öyrәnilir.  Linqvistikada  isә  mәtn  sözlü  işarәlәrin  bütünlüyü  vә  ierarxikliyi  formasında, 

sadә  vә  mürәkkәb  cümlәlәrlә  mikro-  vә  makromәtn  çәrçivәlәrindә  struktur,  semantik  vә 

funksional  baxımlardan  (ЛЭC  1990:  507),  son  illәrdә  isә  konseptual-intellektual  mahiyyәtinә

 

görә dә öyrәnilir 



(Поповская-Лисоченко 2006)

.     


Günümüzdә hәr hansı mәtndә konkret bir mövzu vә ya hadisә olaraq ifadә olunanların 

vә  hәmin  mәtnin  struktur-semantik  komponentlәrinin  konseptual  sәciyyәli  dәrk  etmә,  şüur  vә 

tәfәkkür  müstәvisindә  müәyyәnlәşdirilәn  “Tanrı  haqqı,  axirәt,  qәdәr,  qonşuluq  әlaqәlәri,  ailә, 

xoşbәxtlik,  sәdaqәt,  qәhrәmanlıq,  şәhidlik,  dostluq,  düşmәnlik,    kainat,  yol,  iltifat,  sevgi, 

qonaqsevәrlik, nifrәt, gözәllik, acı, mәrhәmәt” kimi Azәrbaycan türk mentalitetinә uyğun üst vә 

alt  qavramlarla  әlәqәlәndirilәrәk  tәdqiqi  gündәmә  gәlmәkdәdir.  Bu  isә  ümumtürk  mәtninin 

fәlsәfi,  antropoloji,  psixoloji,  folklorik,  linqvistik,  koqnitiv  vә  kompüter-mühәndis  dilçiliyi 

baxımlarından  kompleksiv  olaraq  öyrәnilmәsinin  yolunu  açmaqdadır.  Artıq  mәtnqurucu  dil 

vahidlәrinin sıraları vә bir-biri ilә struktur-semantik әlaqәlәri vә mәtndә ifadә edilәn anlamların 

koqnitiv müstәvi ilә bağlılıqları türkolji dilçiliyin dә mövzularından birinә çevrilmәkdәdir. Daha 

doğrusu, Azәrbaycan türk mәtni konseptual-linqvistik yönüm vә yöntәmlәrlә dә öyrәnilmәkdәdir.     

1970-ci  illәrdәn  etibarәn  müasir  sinxronik  dilçilik  vә  diaxronik    әdәbiyyatşünaslıqda 

struktur,  semantik  vә  funksional  yöntәmlәrlә  aparılan  linqvistik-folklorik  sәciyyәli  tәdqiqat 

nәticәlәrindәn  türkologiya  elmi  dә  böyük  bir  ölçüdә  tәsirlәnmişdir.  Türkoloji  mәtn  dilçiliyindә 

folklorik  mәtnlәrdә  sintaktik  paralellik,  parselyatiklәşmә  vә  diskursların  struktur-semantik 

sisteminә  dair  aparılmış  folklorik-mifoloji  sәciyyәli  konseptual-intellektual  açıqlanmalar  mәhz 

hәmin tәsirin nәticәsindә ortaya çıxmışdır (

Üstünova

 1998; Musaoğlu 2002: 66-71). Bu baxımdan 

“Kitabi-Dәdә Qorqud” dastanı mәtnindә başlanğıcı vә sonu “mübtәda-xәbәr” tәkrarlı semantik-

funksional  qütblәşmәsilә  işlәnilәn  cümlәlәrin  vә  mürәkkәb  sintaktik  bütövlәrin  tәdqiqi  maraq 

doğurur.  Dәrslikdә  dә  aşağıda  “qapalı”  sintaktik  quruluşlu  hәmin  mәtnlinqvistik  parçaların 

mәtndә  ifadә  edilәn  tarixi  hadisәlәrlә  vә  gedişatlarla  retrospektiv,  interospektiv  vә  prospektiv 

sәciyyәli konseptual әlaqәlәri müәyyәnlәşdirilir.  

Bәs türkoloji dilçilikdә  vә ümumiyyәtlә sosial elmlәrdә haqqında son zamanlar xüsusilә 

dә koqnitiv-konseptual sәciyyәli linqvistik açıqlanmaların ortaya çıxması ilә әlaqәdar olaraq daha 



241 

 

çox  bәhs  edilәn  retrospektiv,  prospektiv,  perspektiv  vә  interospektiv



36

  araşdırma-öyrәnilmә 

aspektlәri nә demәkdir?  

Çeşitli qavramlara vә kateqoriyalara dair dil vahidlәri vә uyğun semiotik işarәlәr müasir 

dilçilikdә  koqnitiv-konseptual  olaraq  gәlәcәyә  görә  perspektiv,  indiyә  görә  prospektiv,  tarixi 

keçmişә  görә  isә  retrospektiv  aspektlәrdә  tәdqiq  olunur.  İnterospektiv  xarakterli  araşdırma-

öyrәnilmә  aspekti  isә    milli  mentaliteti  vә  dәyişmәz  dәyәrlәri  bilavasitә  ifadә  edәn  dil-nitq 

fenomenlәrinin  öyrәnilmәsinә  görә  müәyyәnlәşir.  Mәsәlәn,  sadәcә  milli  dilә  mәxsus  olan 

frazeologizmlәrimizin mәnşәyinin vә ya ontoloji sәciyyәli әsl türk mәtninin konseptual-linqvistik 

özәlliklәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi kimi. 

Sosial  elmlәrdә  konkret  hadisә  vә  predmetlәr,  tarixi  gedişatlar  bütövlükdә 

retprosperspektivel  vә  ayrılıqda  interospektivel  bir  müstәvidә  dyәrlәndirilәrәk  kompleksiv  bir 

şәkildә  birlәşdirilmәkdәdir.  Sosial  elmlәrin  intellektual  kontekstin  mahiyyәtini  dillә  әks  etdirәn 

dәrk etmәyә (idraka), şüura vә tәfәkkürә әsasәn tәdricәn dәyişdiyi, inkişaf etdiyi vә getdikcә dә 

hәmin  prosesdә  bir-biri  ilә  qovuşduğu  müasir  elmşünaslıqda  müşahidә  olunmaqdadır.  Müasir 

dilçiliyin  әsas  inkişaf  meyli  isә  milli-mәnәvi  dәyәrlәrә  vә  canlı  vә  cansız  alәmә  dair  faktorlara 

görә müxtәlif üst vә alt qavramların vә kateqoriyaların yeni bir konseptual-kateqorial kontekstdә 

bir-biri  ilә  bağlı  olaraq  qavramlaşdırılması  vә  kateqoriyalaşdırılması  ilә  müәyyәnlәşir.  Hәmin 

qavramlaşdırmalar  vә  kateqoriyalaşdırmalar  müasir  elmşünaslıqda  böyük  tәkamül  dәyişikliklәri 

keçirdәn vә artıq bütövlükdә  koqnitiv xarakterli sosial elmlәrin ayrı-ayrı sahәlәrinә dair inkişaf 

etdirilәn vә formalaşdırılan yeni elmi-tәtbiqi metodlarla aparılır. Şübhәsiz ki, yeni bir konseptual-

kateqorial kontekstdә gerçәklәşәn bütün qavramlaşmalar vә kateqoriyalaşmalar, hәr şeydәn öncә, 

                                                 

36

Yuxarıda  da  göstәrildiyi  kimi



müxtәlif  dil-nitq  kateqoriyalarına  dair  dil  vahidlәri  vә  diskursiv  parçalar  vә  ya 

bütünlәşmәlәr  müasir  linqvistikada  koqnitiv-konseptual  yöntәmlәrlә  öyrәnilmәkdәdir.  Daha  doğrusu,  bunlar 

gәlәcәyә  görә  perspektiv,  indiyә  vә  gәlәcәyә  görә  prospektiv,  tarixi  keçmişә  görә  isә  retrospektiv  aspektlәrdә  dә 

araşdırılmaqdadır.  Sosial  elmlәrdә  konkret  hadisә  vә  predmetlәr,  tarixi  aura  vә  intellektual  gedişatlar  bütövlükdә 

retprosperspektivel  vә  ayrılıqda  interospektivel  bir  müstәvidә  dyәrlәndirilәrәk  vә  kompleksiv olaraq birlәşdirilәrәk 

işıqlandırılmaqdadır. Mәsәlәn, belә bir kontekstdә frazeologizmlәrin ayrıca bir növünün vә ya digәr “milli cәciyyәli 

dil-nitq  vahidlәri”nin  (seçdirmә  bizimdir-  M.M.)  vә  ya  mәtnlinqvistik  bütünlәşmәlәrin  araşdırılması  diqqәti 

çәkmәkdәdir.  Burada  daha  çox  “müqayisәsiz  sәciyyәli”  özbәöz  olan  vә  milli  mentalitetә,  etnoqrafiyaya, 

demoqrafiyaya, folklora, adәt-әnәnәlәrә, mifologiyaya vә s. söykәnәn konkret filoloji faktorlar nәzәrә alınır. Hәmin 

faktorlara,  dil-danışıq  vahidlәrinә  vә  konkret  dil-danışıq  ortamlarına  bağlı  olaraq  gerçәklәşәn  diskursiv  vә 

kommunikativ sәciyyәli mәtnlinqvistik bütünlәşmәlәr tәdqiqata cәlb olunur. Bunlar, hәr şeyden öncә, interospektiv 

aspektdә    öyrәnilir.  Mәhz  bu  baxımdan  yuxarıda  göstәrilәn  “prospektiv,  retrospektiv,  perspektiv  vә  interospektiv” 

aspektlәrin  bütününә  görә  türkoloji  dilçilikdә  yeni  bir  retprosperspektivel  vә  interospektivel  araşdırma-öyrәnilmә 

konteksti  formalaşmaqdadır.  Sözügedәn  yönüm,  fikrimizcә,  koqnitiv  dilçiliyin  әsas  linqvistik  prinsiplәrindәn  biri 

olaraq da qiymәtlәndirilә bilәr.   

  

  



Yüklə 3,61 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   94   95   96   97   98   99   100   101   ...   171




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə