M ü n d ə r I c a t

7 

 

T.R.Maltusun (1766-1834) adı ilə baglı oldu. 200 il əvvəl (1798) "Əhalinin 

yerləşməsi  prinsipləri  haqda  təcrübə"  kitabında  bu  günədək  davam  edən 

elmi  mübahisələrin predmeti  olan cəmiyyətin taleyi  haqda düşüncələrə sti-

mul verdi. Maltusun fikrincə əhalinin sayı həndəsi silsilə üzrə, yaşama amil-

ləri isə riyazi silsilə üzrə artır. Nəticə - əhalinin yerləşməsi, böyüməsi tempi 

ilə  yaşama  vasitələrinin  artımı  arasında  obyektiv  partlayış,  N.F.Reymersin 

(1993)  müvəffəqiyyətli  təyininə  görə  müasir  traktovkada  Maltus  konsepsi-

yasının mahiyyəti ondan ibarətdir ki, iqtisadi əhəmiyyətli məhsulun alınma-

sına sərf olunan enerjinin artımı proporsional cavab vermir. Şübhəsiz, insa-

na  da  bioloji  növ  kimi  həndəsi  silsilə  üzrə  çoxalma  tamamilə  uygun  gəlir. 

Bu pozisiyadan baxılan nəzəriyyə özlüyündə ciddi elmi təlim kimi öyrənil-

məlidir.  İndi  iki  əsr  əvvəl  Maltusun  qoydugu  problem,  ciddi  kəskinləşib, 

daha  təhlükəli  olub.  Bütün  həqiqətlər  əhalinin  artan  tələbatı  ilə  planetin 

kasıblaşan  ehtiyatları  arasında  disbalansla  üzə  çıxır.  Əgər  Maltusu  yalnız 

demoqrafik  artımın  qida  istehsalı  ilə  uygun  gəlmədiyi  narahat  edirdisə,   

müasir  situasiya  dəfələrlə  mürəkkəb  görünür.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bu 

gün konstruktiv qərar göstərmək çətindir. 

Bu  dövrdə  rus  elminin  inkişafı  da  kənarda  qalmamışdı.  Hər  şeydən 

əvvəl M.I.Lomonosovun ətraf mühitin orqanizmə təsiri fikirləri bu günədək 

öz  əhəmiyyətini  itirməyib.  XV11  əsrdə  S.P.Krasennikov  (1756),  İ.İ.Lepe-

xin, P.S.Pallas Rusiya dövlətinin müxtəlif əyalətlərinə səyahət edərək, bitki 

və heyvan növlərinin tərkibi, eləcə də onların dinamikasının konkret yaşayış 

yerində  ətraf  mühitin  dəyişməsindən  asılı  oldugu  haqda  geniş  məlumatlar 

yığdılar. 1775-ci ildə rus alimi A.A.Koverznev "Heyvanların yenidən yaran-

ması  haqda"  ciddi  işində  canlı  orqanizmlərin  dəyişməsinin  yaşama  şəraiti 

faktorlarından asılı oidugunu əsaslandırdı. 

Çəkilən adlar arasında Andrey Timofeyeviç Bolotovun adı xüsusi yer 

tutur  (1738-1833).  Onun  qəbir  daşı  üzərində  sadəcə  yazılıb:  "Kollejskiy 

assesor" – inqilaba qədərki rusiyada 8-ci sinfə aid olan vətəndaşlıq rütbəsinə 

uyğun idi. Həqiqətdə isə o, ciddi axtarışçı və yaradıcı idi. O, mühitin orqa-

nizmə  təsirini  öyrənmiş,  orqanizmin  yaşayış  yeri  haqda  ilk  təsnifatı  yarat-

mış,  orqanizmlər  arasında  qarşılıqlı  münasibət  anlayışına  toxunmuşdur. 

1770-ci  ildə  "Torpagın  gübrələri  haqda"  görkəmli  traktovkasında  müəllif 

tamamilə  aydın  qeyd  edir  ki,  bütün  bitkilər  minerallar  çarlıgına  aid  olan 

çoxlu miqdarda maddələrdən ibarətdir. Belə ki, bitki kökləri xüsusi mineral 

hissəciklər sorur və həmin maddələr torpaqda kifayət qədər vardır. Bolotov 

eyni zamanda qeyd edirdi ki, torpaqda kifayət qədər qida maddəsinin olması 

-  hələ  hər  şey  demək  deyil,  lazımdır  ki,  o  torpaqda  bitkinin  mənimsəyə 

biləcəyi  formada  olsun.  Maraqlıdır  ki,  30  il  keçəndən  sonra  Berlin  Elmlər 

Akademiyası  bitkilərin  qida  mənbələrinin  öyrənilməsi  üçün  müsabiqə  elan 

---

8 

 

etdi (1800). Mükafat məşhur alim Şraderə təqdim olundu: o, bitkinin lazım 

olan  maddələri  sudan  götürdüyünü  təsdiqləyirdi.  Yalnız  X1X  əsrin 

ortalarında  Bolotov fikri qələbə  çaldı, hansı  ki,  onsuz müasir  əkinçiliyi tə-

səvvür  etmək  agıla  sıgmır.  A.T.Bolotov  ekoloq  deildi,  lakin  onun  müşahi-

dələrinin  çoxlu  nəticələri  bu  günədək  əhəmiyyətini  itirməyib,  onu  müasir 

ekologiyanın banilərindən biri hesab etmək olar.  

Əslində  yalnız  indi  A.T.Bolotov  yaradıcı  irsinin  əhəmiyyəti  başa 

düşülür. XVIII  əsrdə bütövlükdə öyrənilən təbiət hadisələrinə ekoloji baxış-

lar  formalaşırdı.  X1X  əsrin  əvvəllərində  görkəmli  fransız  bioloqu  J.B.La-

markın "Hidrogeologiya" (1802) və çoxcildli məcmuəsi "Zoologiyanın fəl-

səfəsi"  (1809)  nəşr  olunur.  "Hidrogeologiya"  -  da  müəllif  biosfer  təliminin 

əsasını verib və alman alimi K.F.Burdaxın fikrindən xəbəri olmadan (1800)  

biologiya  termini  təklif  edir,  ona  geniş  məna  verir.  Onun  "Zoologiyanın 

fəlsəfəsi"  əsəri  təbiətin  inkişafı  konsepsiyasının  əsasını  qoydu.  ―Orqanizm-

mühit" sistemində qarşılıqlı təsir təkamülünün əsasını yaratdı. J.B.Lamarkın 

qazanılmış  əlamətlərin  irsən  ötürülməsinin  mümkünlüyü  haqda  ideyası, 

məlum oldugu kimi biologiyada mühüm rol oynayır. 

Ekologiyanın,  xüsusən,  aqroekologiyanın  inkişafında  alman  alimi  

Libixin 1840-cı ildə nəşr olunan "Kimya əkinçiliyə və fiziologiyaya əlavədə‖ 

kitabı  bitkilərin  qidalanması  baxışlarında  köklü  dəyişikliklər  yaratdı.  Вu 

kitabda  bitkilərin  qidalanmasının  humus  nəzəriyyəsinə  öldürücü  tənqid 

vardı və mineral avtotrof qidalanma nəzəriyyəsi  ilk  dəfə ―qayıtma qanunu‖ 

və minimum qanunu" yaratdı, eləcə də əkinçilikdə torpaqdan məhsul tərəfin-

dən  götürülmüş  münbitliyi  saxlamaq  üçün    qida  elementlərini  qayıtmasının 

vacibliyi təlimini Timiryazyev elmin dahi kəşflərindən biri hesab edirdi. 

Bu dövr təbiətin öyrənilməsinə kompleks yanaşma tendensiyası ilə müşaiət 

olunurdu.  Bitki  və  heyvan  orqanizmlərinin    sistemli  öyrənilmə  metodunun 

yaranmasında  və  inkişafında  alman  alimi  A.Qumbolt  və  rus  bioloqu 

K.F.Rulyenin  əhəmiyyətli  təsiri  oldu.  A.Qumbolt çoxcildli  ―Kosmos‖    əsə-

rində  (1845)  bitkinin  həyatında  iqlimin  əhəmiyyətini  göstərdi.  İzoterm  an-

layışını  elmə  daxil  etdi.  Horizontal  və  vertikal  qurşaqlarda  bltkilərin  yerləş-

məsini,  onların  həyat  formaları  anlayışını  yaratdı.  K.F.Rulye  ilk  dəfə  rusi-

yada  üzvi  aləmin  inkişafına  mühitin  təsiretmə  qanunauygunluqlarını  əsas-

landırdı,  о  cümlədən  ekoloji  cəhətdən.  O,  bitki  və  heyvanların  həyatında 

biotik  faktorların  əhənmiyyətini  açdı,  növlərin  cografi  və  ekoloji  dəyiş-

kənliyi aniayışını təsdiqlədi. K.Rulye öz şagirdləri qarşısında məqsəd qoyur-

du:  yaxınlıqda olan bataqlıgın 3 zirvəsini tədqiq et: bitki və heyvan müna-

sibətini;  onların  tədricən  qarşıqlı  təsirinin  inkisafını;  müəyyən  mühit  şə-

raitində  onların  həyat  tərzini.  Müasir  anlayışlara  görə  bu  vəzifələr  ekolo-

giyanın əsasını təşkil edir. 

---