M ü n d ə r I c a t

11 

 

zonalar  haqqında  təlim  yaratmaqla  landşaftlar  haqda  elmin  başlanğıcını 

qoydu. Onun meşə tarlaqoruyucu əkinləri konsepsiyası geiş yayılıb, Varonej 

quberniyasının Daş çöllərində praktikada parlaq həyata keçirilmiş, 1894 - cü 

ildə 1000 ha ərazidə əkilmişdir. Alim bununla kənd təsərrüfatını aparmağın 

təbiətə  oxşar  sistemini  yaratmağın,  landşaftları  optimallaşdırmağın  çox 

mühüm və lazımlı elementini təklif etdi. 

"Təbiətin qatlarının" dərinliyinə getmək və təbiətdən istifadəni kamil-

ləşdirmək  üçün  V.V.Dokuçayev  elmi  axtarışlarda,  xüsusilə,  meyillikdən 

qaçmağa və bütöv təbii sistemlərin kompleks tədqiqinə çağırmışdır. Təəssüf 

ki,  V.V.Dokuçayevin  xidmətləri  layiqli  qiymətini  yalnız  ölümündən  sonra 

almışdır. 

Naturalist A.A.Silantyev (1868-1918) gəmiricilərin və həşaratların cə-

miyyətlərinin funksiyalaşmasının ekoloji xüsusiyyətlərini tədqiq edərək, ilk 

olaraq  ziyanvericilərin  sayının  dəyişməsinin  proqnozlaşdırılması  vəzifəsini 

qoydu, eyni zamanda yırtıcılardan və parazitlərdən insana zərər verən həşa-

ratların  və  gəmiricilərin  çoxalmasının  qarşısını  almaqda  istifadə  etmək 

ideyasını irəli sürdü. 

Görkəmli  mikrobioloq  İ.İ.Meçnikov  (1845-1916)  ziyanvericilərin 

məhv edilməsi üçün mikroblardan istifadə etmək ideyasını geniş təbliğ edir-

di. Ziyanvericilərlə mübarizədə bioloji metodun praktiki tətbiqinin prioritet-

liyi  amerikan  entomoloqu  Ç.Reylə  məxsusdur,  hansı  ki,  1898-ci  ildə 

Avstraliyadan Kaliforniyaya gətirdi. 

1910 - cu ildə LQ.Ramenski (Rusiya) əsas ekoloji prinsiplərdən birini 

-  fasiləsizlik  prinsipini  yaratdı.  Baxılan  dövrdə  nüvə  anlayışının  dərinləş-

məsi  və  genişlənməsi  prosesi  davam  edirdi,  yeni  qanunlar  kəşf  edilmiş  və 

yeni  ekoloji  konsepsiyalar  təklif  olunmuşdur.  1909-cu  ildə  E.A.Mitçerlix 

(Almaniya) biosenozların məhsuldarhğına faktorların birgə təsiri konsepsi-

yasını təklif etdi. Sonradan bu konsepsiyanı B.Baule və A.Tineman tamam-

ladılar.  Beləliklə,  faktorların  birgə  təsirinin  Mitçerlix  -  Tineman  -  Baule 

qanunu yarandı və ekoloji əkinçiliyin əsas postulatlarından biri oldu. 

V.Şelford (ABŞ, 1911) tolerantlıq qanununu yaratdı. Bu illərdə ekoloji 

əhəmiyyət daşıyan elmi  kəşflərin sayı artdı ki, bu da canlının mövcud olma 

probleminə maraq və diqqəti artırdı. Ekologiyanın nəzəri əsasının fundamen-

tal kateqoriyaları: "klimaks" - T.Kauls (ABŞ.1901); "populyasiya" - V.L.İoqan-

sen  (Danimarka,  1903);  "biota"  -  E.Rakovitse  (Rumıniya,1907);  "autekolo-

giya"  və  "sinekologiya"  -  K.Şreter  (Belçika,  1910);  "ekotop"  -  Q.N.Vısotski 

(Rusiya,1915);  "fitosenoz"  və  "fluktasiya"  -  İ.K.Paçoski  (Rusiya,  1915); 

"məkanca  ekoloji  taxça"  -  D.Qrinell  (ABŞ,  1917);  "məhsuldarlıq"  -  A.Tine-

man (Almaniya, 1927); "biokütlə" -  R.Demol (Almaniya, 1927); "noosfera" - 

E.Lerua (Fransa, 1927) və bir çox başqaları tərəfindən yaradıldı. 

---

12 

 

Ekologiyanın  inkişafında  məşhur  rus  meşəşünası  Q.F.Morozovun 

―Meşə bütöv coğrafi kompleks kimi‖ fundamental təlimi böyük əhəmiyyət 

kəsb  edir  ("Meşə  haqda  təlim",  1912).  1915  -  ci  ildə  rus  alimi  V.V.Alexin 

"predvareniya qaydasını" yaratdı, hansı ki, sonradan 1951 - ci ildə Q.Valter 

tərəfindən ikinci dəfə kəşf olundu (lakin "Valter -Alexin qaydası" kimi qeyd 

olundu).  Suksessiyalar  (canlı  orqanizmlər  cəmiyyətlərinin  növbələşməsi) 

haqda  təlim  nəhəng  nəzəri  ümumiləşmə  oldu.  1925-ci  ildə  amerikan  alimi 

A.Lokte  "Biofizikanın  əsasları"  elmi  əsərində  ekologiyaya  riyazi  yanaşma 

prinsiplərini  yaratdı.  Bu  illərdə  V.İ.Vernadski  biosfer  haqda  düzgün  fun-

damental  təlim  yaradır.  1926-cı  ildə  onun  kapital  əsəri  "Biosfera"  çıxır, 

hansı  ki,  "canlı  maddənin"  planetar  geokimyəvi  rolu,  onun  qlobal  funk-

siyaları hərtərəfli izah olunmuş və əsaslandırılmışdır. Ölkəmizdə və xaricdə 

bu dövrdə orijinal monoqrafiyalar, dərsliklər, dərs vəsaitləri nəşr olunmuş, 

ekologiyanın  həm  elm,  həm  də  təlim  intizamı  kimi  mövcud  olmasında 

böyük  rol  oynamışdır.  Bu  baxımdan  ingilis  Ç.EItonun  "Heyvanların  eko-

logiyası"  kitabına  istinad  etmək  olar,  hansı  ki,  burada  yeni  elmi  istiqamət 

"populyasiya  ekologiyası"  əsaslandırılmışdı,  "say  piramidası"  qanunu  for-

malaşdırılmışdı, "qida zəncri", "ekoloji kasadlıq" anlayışları təklif edilmişdi. 

V.Şelfordun  "Bioekologiya"  (1929)  işini,  D.N.Kaşkarovun  "Mühit  və  cə-

miyyət  (sinekologiyanın  əsasları)"  (1933)  "Səhra  həyatı",  (1936),  "Hey-

vanların  ekologiyasının  əsasları"  (1938)  kitablarını  qeyd  etmək  yerinə 

düşərdi.  1928-ci  ildə  V.N.  Beklemişov  (Rusiya)  "geomeridlər”  konsepsi-

yasını  təklif  etdi.  Onun  fikrincə  biosferin  bütün  canlı  maddəsi  ümumi  sis-

temli vahid kimi təsvir olunur (Vernadskinin "Yerin canlı maddəsi" anlayışı 

ilə geokimyəvi mənada yox, bioloji mənada eynidir). İkinci mərhələnin sonu 

V.V.Stançinskinin  (1931) ―trofik  səviyyələr”  və  "enerji  pramidasi"  tədqi-

qatları ilə tamalanır. Bu təcrübələri sonralar amerika hidrobioloqu R.Linde-

man  (1942)  təkrarladı  və  inkişaf  etdirdi.  Daha  vacib  bir  hadisə  F.Q.Qau-

zenin  (SSSR-keçmiş)  "Yaşayış  uğrunda  mübarizə"  kitabı  oldu.  Müəllif 

növlərin  qarşılıqlı  münüsibətinin  tədqiqinə  dair  ilk  eksperimentini  və 

rəqabət prinsiplərini təsvir edir. 

 

1.1.3.Növlərin,  populyasiyaların,  biosenozların  ekologiyasının  for-

malaşması 

Bütövlükdə ekologiya təmiz bioloji tədqiqatların çərçivəsinə daxil ol-

madı.  О  insanın,  eləcə  də  yaşayış  mühitinin  mühafizəsinin  probleminə 

praktiki olaraq toxunmadı. Eyni zamanda insanların yaşama mühitinə artan 

təzyiqinə də biganə qala bilmədi. 

Qəbul  olunmuş  təsnifata  əsasən  ekologiyanın  inkişafının  üçüncü 

dövrü  (1935-1980)  ingilis  botaniki  A.Tenslinin  "Bitki  ekologiyasında  ter-

---