13
minlərin və konsepsiyaların düzgün və qeyri - düzgün istifadəsi" məqalə-
sinin nəşri ilə başlanır.
O "ekosistem" anlayışını təklif etdi və ona dərin izahat verdi. Ekosis-
tem dedikdə canlıların vahid kompleksi başa düşülr (hər şeydən əvvəl fito-
senozla örtülmüş ərazinin bitki aləmi və abiotik mühitin birliyi). Ekosistem
konsepsiyası ən vacib nəzəri ümumiləşdirmələr siyahısına daxildir. Faktiki
olaraq, A.Tenslinin işi komplekslik və sistemlik prinsiplərindən istifadəsinə
görə ekologiyanın inkişafında yeni mərhələ yaratdı.
1939-cu ildə K.Troll (Almaniya) yeni elmi istiqaməti əsaslandırdı -
"landşaft ekologiyası" - bu aqroekologiyada baxılan haçar problemlərdən
biridir.
1940- cı ildə V.İ.Vernadski atomların biogen miqrasiyası
qanununu
yaratdı. Ümumi kimyəvi proseslərə uyğun olaraq, qurunun səthində, atmos-
ferdə, canlılar məskunlaşmış litosferin və suyun dibində, eləcə də canlıların
keçmiş fəaliyyətindən yaranan geoloji qatlarda biotik və biogen faktorları, о
cümlədən təkamülü nəzərə almadan mümkün deyil. Bir qədər sonra (1944)
V.İ.Vernadskinin qələmindən insan və təbiətin qarşılıqlı təsirindən kəskin-
ləşən problemin başa düşülməsinin və həllinin, biosferin mühafizəsinin
əsasını qoyan, noosfer haqda məşhur təlim çıxdı. Amerika ekoloqu R.Lin-
deman 1942-ci ildə ekosistemin öyrənilməsinə "trofik - dinamik" yanaşmanı
əsaslandırdı. Onun qəbul etdiyi konsepsiyaya görə qidalanma prosesində
ekosistemi enerji əlaqələndirir, bu zaman ekosistemə daxil olan və enerjinin
istifadəsinin müxtəlif pillələrində yerləşən ayrı- ayrı populyasiyaların
əhəmiyyətini miqdarca qiymətləndirmək olar. Məşhur elmi hadisələrdən biri
bu dövrdə akademik V.N.Sukaçovun biogeosenoz haqqında təlimi – biogeo-
senologiya (1942) oldu. Təbiətin elementlərinin ümumi əlaqəsinin dialektik
prinsiplərindən, əksliklərin mübarizəsi nəticəsində fasiləsiz inkişafdan, kə-
miyyətin keyfiyyətə keçməsindən yaradıcılıqla istifadə edərək, V.N.Su-
kaçov təbii meşə əkinlərini idarə edən qanunauyğunluqların analizi əsasında
belə nəticəyə gəldi ki, təbiətdə sadəcə biosenozlar deyil, sistemlər mövcud-
dur, hansı ki, üzvi birlikləri müəyyən əraziyə xas olan (ekotop) abotik
şəraitlə birləşdirir. Biosenoz, ekoloji şərait və ekotopun birliyi kompleks
yaradır, hansı ki, müəllif biogeosenoz adlandırmağı təklif etdi.
C.Xatçinsonun (ABŞ, 1961) tədqiqatlarını yada salmasaq, ekologi-
yanın inkişaf mərhələsi natamam olardı. Onun "plankton paradoksu" kəşfi
belə nəticəyə gəlməyə imkan verdi ki, rəqabətlə yanaşı cəmiyyətlərin (biose-
nozların) yaranmasının daha "humanist" gücü var. R.Mak-Artur və D.Kon-
nelin birgə işi "Populyasiyaların biologiyası" (1966), R.Mak-Artur və
E.Uilsonun "Adalar biocoğrafiyası nəzəriyyəsi" adlı birgə işlərini qeyd
etmək yerinə düşər. Bu işlərin əsas mahiyyəti cəmiyyətlərin formalaşmasın-
14
da rəqabətin əsas faktor olduğunu göstərməkdir. Sadalanan inşaların ciddi
determinizmi ekoloji hadisələrin izahında riyazi metodların tətbiqini,
öyrənilən obyekt və proseslərin kəmiyyət xrakteristikasını yaratmağı, müx-
təlif aspektli və müxtəlif səviyyəli ekoloji sistemlərin modelini hazırlamağı
labüdləşdirdi. Şübhəsiz, bütün bunlar elektron hesablama texnikasının
istifadəsinə səbəb oldu. Bununla yanaşı hədsiz universal proqramlardan
qaçmaq lazımdır; onları ağıl çərçivəsində yerinə yetirmək lazımdır. Məşhur
aforizmi yada salmaq yerinə düşər: "Riyaziyyat kirkirə kimi yalnız onun
altına töküləni üyüdür". Bu dövrdə ekoloji tədqiqatların metodologiyasmda
yaranan determinist təsəvvürlərlə yanaşı, ekosistemin dinamikasının xüsu-
siyyətləri və strukturunun dəyişməsinin izahında təsadüfi (stoxastik) faktor-
ların uçotuna daha çox diqqət ayırırdılar. Həm də iş yalnız ekoloji düşün-
cənin təkamülündə deyildi. Qanunauyğun və təsadüfinin olması və əhəmiy-
yəti təbiətdə çoxdan məlumdur. İndiki halda insan gücünün "yenidən forma-
laşdıran" öldürücü təsirinin altında təbii sistemlərdə neqativ dəyişmələrin
qiymətləndirilməsi və uçotu vacibdir.
1.1.4. Ekologiyanın predmeti və vəzifələri
Heç bir elmi-texniki və ictimai tərəqqi insanın həyat fəliyyətini təbiət
qanunlarının əksinə təmin edə bilməz. Hətta,kosmsu fəth etməsinə, aylarla
suyun altında yaşamağa qadir olmasina baxmayaraq insan müəyyən mühit
amillərindən (temperatur, rütubət, havanın qaz tərkibi, suyun keyfiyyəti,
qidanın tərkibi və s.) asılı olan bioloji varlıq (növ) kimi qalmaqda davam
edir. İstənilən canlı orqanizmin mühitin keyfiyyətinə olan təlabatı min illərlə
davam edən təkamül nəticəsində formalaşmışdır. Aydındır ki,bu keyfiyyətin
orqanizmin təlabatından kənara çıxması maddələr mübadiləsinin pozul-
masına səbəb ola bilər ki, bu da nomal həyat tərzi ilə bir araya sığmaya bilər.
Mühitin keyfiyyətinin yüksək olması nə deməkdir?
1. Ekoloji sistemin dayanıqlı mövcudluq imkanının olması.
2. Verilmiş yerdə tarixən və ya müvəqqəti məskunlaşmış populyasiya
(ilk növbədə insan) üçün arzuolunmaz mənfi nəticələrin olmaması.
Müasir anlayışda ―ekologiya‖orqanizmlər və ya orqanizmlər qrupu ilə
onları əhatə edən mühit arasında münasibətlərdən bəhs edən elmdir.Başqa
sözlə, ‖ekologiya canlı orqanizmlərin mövcudluq şərtlərini və orqanizmlərlə
onların məskunlaşdığı mühitin qarşılıqlı təsirlərini öyrənən elmdir‖.
Orqanizmlərlə mühit arasındakı əlaqələrin məcmusu və ya sturukturu
ekologiyanın predmetini təşkil edir.
Təbiətin necə qurulmasını,hansı qanunlar əsasında mövcudluğunu,
insan təsirinə hansı reaksiyanı verməsini, ekoloji sistemləri məhv etməyən
yüklənmənin həddini və s.bilmədən təbiəti qorumaq və ondan insanın