M ü n d ə r I c a t

15 

 

maraqları  naminə  istifadə  etmək  mümkün  deyil.Bütün  bunlar  isə  ekologi-

yanın  obyektini  təşkil  edir.  Ekologiyada  əsas  tədqiqat  obyekti  ekosistem-

lərdir  (canlı  orqanizmlərlə  məskunlaşma  mühitinin  yaratdigı  vahid  təbiət 

kompleksləri). 

Ekologiya  insan  fəaliyyəti  nəticəsində  baş  verən  dəyişikliklər  də  nə-

zərə  alınmaqla  canlı  orqanizmlərin  məskunlaşdıqları  mühitdə  həyat  fəaliy-

yətinin  qanunauyğunluqlarını  tədqiq  edir.  Bütün  bunlardan  başqa,  ayrı-ayrı 

orqanizm  növlərinin  (orqanizm  səviyyəsi),onların  populyasiyalarının,yəni 

eyni  növdən  olan  fərdlər  toplusunun(populyasiya-növ  səviyyəsi)  və  bütöv-

lükdə  biosferin  (biosfer  səviyyəsi)  öyrənilməsi  də  ekologiyanın  tədiqat 

sferasına daxildir. 

Bioloji elm kimi ekologiyanın əsas, ənənəvi hissəsi bioloji varlıq kimi 

insan  da  daxil  olmaqla  bütün  canlı  orqanizmlərin  mühitlə  qarşılıqlı 

əlaqələrini öyrənən ümumi ekologiyadır. 

Həyatın  təşkil  səviyyəsinə  görə  ümumi  ekologiyanın  tərkibində 

aşağıdakı bölmələri ayırmaq olar: 

-ayrılıqda götürülmüş orqanizmin(növün,fərdin)ətraf mühitlə fərdi əla-

qələrini tədqiq edən autekologiyaya; 

-əsas vəzifəsi ayrı-ayrı növlərin populyasiyalarının struktur və dinami-

kasını öyrənməkdən ibarət olan populyasiya ekologiyası (demoekologiya); 

-populyasiyaların,birliklərin  və  ekosistemlərin  ətraf  mühitlə  qarşılıqlı 

əlaqələrini tədqiq edən sinekologiya (biosenologiya).   

 

 

 

 

 

 

 

    

 

          

 

 

 

        

                                                                                                                                                                                        

 

                           

ġəkil.1.1. Ekologiya elminin əsas bölmələri 

 

Münit  (atmosfer, hidrosfer, litosfer, kosmos) 

Bitki ekologiyası 

Heyvan ekologiyasi 

İnsan ekologiyası 

Mikroorqanizm ekologiyası 

Populyasiya ekologiyasi 

Sinekologiya 

Autekologiya 

Nəzəri ekologiya 

Tətbiqi ekologiya 

Ümumi ekologiya 

EKOLOGĠYA 

---

16 

 

1.1.5. Ekologiya  elminin inkişafının  inteqrativ  dövrü 

Proseslərin  inkişafına  elmi  yanaşma  daha  məqsədəuyğundur.  Bu  ba-

xımdan V.A.Solovyovun metodoloji görüşləri böyük maraq doğurur. Onun 

fikrincə ekologiyanın inkişafında bir neçə paradiqm növbələşməsi baş verir. 

Paradiqma  (yunancadan,  paradeiqma-nümunə,  misal)  –  elmi  nəzəriyyədir. 

Anlayışlar  sistemində  həqiqətin  əhəmiyyətli  əlamətlərini  ifadə  edir  və  ya 

başlanğıc  konseptual  sxemdir,  problemin  və  onun  həllinin  quruluş 

modelidir.  

İlk olaraq ekologiyada autekoloji paradiqma hökmranlıq edirdi: mühit 

şəraiti  (ekoloji  faktorlar)  orqanizmlərin  həyat  fəaliyyətini  və  rast  gəlmə 

tezliyini  tamamilə  müəyyənləşdirir.  Onu  sinekoloğiya  paradıqmı  əvəz  etdi: 

mahiyyəti  bundan  ibarətdir  ki,  canlı  orqanizmlərin  həyat  fəaliyyəti  və  rast 

gəlmə  tezliyi,  abiotik  faktorların  təsiri  fonunda,  orqanizmlərin  və  popul-

yasiyaların qarşılıqlı təsiri ilə müəyyənləşdirilir. Üçüncü paradiqma sistemi-

nin  mahiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  canlı  orqanizmlər  və  onları  əhatə  edən 

mühit bir neçə birliklər – ekosistemlər formalaşdırırlar, hansı ki, həm orqa-

nizm mühitə, həm də mühit orqanizmlərə təsir edirlər.  

Sadalanan  3  paradiqmin  fərqini  V.A.Solovyov  Sphaqnum  cinsindən 

olan mamırın izafi nəmlik sistemi misalında müvəffəqiyyətlə təsvir edir. Bu 

sistemin  inkişafı  ərazinin  bataqlaşması  ilə  xarakterizə  olunur.  Baxılan 

prosesin detallarına varmadan, autekoloji paradiqmaya uyğun olaraq demək 

olar  ki,  bataqlıq  izafi  nəmlikdən  (rütubətdən)  yaranır;  əgər  sinekoloji 

paradiqmadan yanaşsaq, baxılan proses mamırlar tərəfindən yaradılır, hansı 

ki,  yüksək  su  saxlama  qabiliyyətinə  malikdir  və  ətraf  mühitdən  rütubəti 

―toplayır‖.Ekosistem paradiqmaya  görə səbəb və nəticə mənasını itirir (rü-

tubət və ya mamır bataqlıq yaratmır). Baxılan elementlərdən yaranan sistem 

bataqlaşma  istiqamətində  özünü  tənzimləmə  və  öz-özünə  inkişaf  etmə 

xassəsinə malikdir. Göstərilən xüsusiyyət məhz sistemin özünə aiddir, onun 

ayrı-ayrı elementlərinə yox.  

Müasir ekoloji biliklərin kompleksliyi (bir çox elmlərin materiallarına 

əsaslanması)  sistem  paradiqmlərin  bir  neçə  variantlarının  yaranmasını 

şərtləndirdi:  

a)

 

Komponent variant, bu zaman ekoloji tədqiqatlar biosenozun və ya 

biosferin komponentlərinin öyrənilməsinə əsaslanır;  

b)

 

Biogeosenotik  variant, ekoloji  tədqiqatın  obyekti elementlər kom-

pleksidir,  hansı  ki,  bir  tərəfdən  öz  aralarında  qarşılıqlı  təsirdə  olur,  digər 

tərəfdən bir-birini təmin edirlər;  

c)

 

Geostruktur  variantı, hansı  ki,  mərkəzdə geosistem (yer məkanı), 

haradakı  müxtəlif  təbii  komponentlər  bir-birilə  sistemli  əlaqədə  olurlar  və 

---

17 

 

tam vahid kimi insan cəmiyyəti və kosmik şəraitlə qarşılıqlı təsirdə olurlar; 

bu variantda diqqət cansız təbiətə (abiotik faktorlara) yönəlir;   

d)

 

Biosenotik variantda əsas mexanizm ekoloji suksessiya prosesində 

təbii kompleksi və onun inkişafını tənzimləyən biotik avtorequlyatorlardır;  

e)

 

Antroposentrik  variant,  o  zəminə  əsaslanır  ki,  insan  (cəmiyyət) 

biosferin tərkib hissəsidir (digər variantlarda bundan fərqli olaraq, insan və 

cəmiyyət təbii ekosistemdə yerləşməyən və onunla qarşılıqlı təsirdə olan bir 

sistem kimi baxılırdı).  

Ekologiyanın  sistem  paradiqminin  2  əsas  xüsusiyyətini  nəzərdə  sax-

lamaq lazımdır. V.A.Solovyov onları aşağıdakı kimi xarakterizə edir: birinci 

- tək yanaşma (monotonluq) bitkilər, heyvanlar, mikroorqanizmlər, insan və 

təbii  mühit  daxil  olan  istənilən  təbii  kompleksə  tək  yanaşmanı  təmin  edir; 

ikinci-sistemli  yanaşma  -  o  ekosistemi  ümumi  sistemin  növlərindən  biri 

kimi  göstərir  və  ekoloji  obyektə  sistem  və  kibernetikanın  bütün  inkişaf 

etmiş riyazi metodları ilə birgə ümumi nəzəriyyəni tətbiq etmək üçün şərait 

yaradır.  

Ümumi  ekologiyanın  inkişafı  və  formalaşması  ilə  bərabər,  onun  tət-

biqi  istiqamətinin  yaranması  prosesi  də  gedirdi.  Onların  arasında  əsas  yer 

kənd təsərrüfatı ekologiyasınaaiddir. Əgər aşağıdakıları  yada salsaq, elə  bu 

da  qanuna  uyğundur.  Kənd  təsərrüfatı  istehsalı  digər  təsərrüfat  kompleks-

lərindən fərqli olaraq, cəmiyyət və təbii faktorlarla daha sıx əlaqəsilə xarak-

terizə  olunur.  Mahiyyətcə  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  becərilməsi  və  hey-

vanların  çoxaldılması  cəmiyyət  və  təbiət  arasında  əlaqənin  daha  aktiv  və 

tarixən  uzunmüddətli  proses  olduğunu  düşünərək,  təsdiq  etmək  olar  ki,  bir 

çox  vəzifələrin  həllini  kənd  təsərrüfatının  tələbatları  şərtləndirirdi,  çünki 

məhz təbii faktorlar istehsalın təbii əsasları və bazisidir.  

Ümumi ekologiya, onun tətbiqi istiqaməti kimi aşağıdakı elmi funksi-

yaları yerinə yetirir: təsvir, ölçmə, təsnifat, izahedici (diaqnostik), sintezedi-

ci (sistemləşdirici), öncədən xəbər vermə  (proqnozlaşdırıcı) və konstruktiv. 

Konkret aqroekoloji vəzifələrin həllində elə bunlar nəzərə alınmalıdır. Bəşə-

riyyətin  sağ  qalması  insan  və  təbiət  qarşılıqlı  əlaqəsinin  ekoloji  biliklər 

əsasında optimallaşdırılmasını tələb edir.    

 

1.2.  Təbii mühit və ekoloji faktorların təsirinin qanunauyğunluqları 

  1.2.1. Mühit

 

anlayışı

 

 Mühit– konsepsiyası və onun orqanizmlərlə əlaqəsi elmdə mübahisəli 

 

---