M ü n d ə r I c a t

21 

 

ətraf  mühitdən  təsir  edən  faktorları  dəyişmək  deməkdir.  Deməlı,  insan 

faktirların faktorudur.   

Orqanizmlərin  uyğunlaşmaları  mühiti  xarakterizə  edən  obyektiv  gös-

təricilərdir. Orqanizmlərin mühitə uyğunlaşması nisbi xarakter daşıyır. İnsan 

ətraf  mühiti  dəyişməklə  orqanizmləri  yeni-yeni  uyğunlaşmalar  qazanmağa 

məcbur  edir:  etoloji  (davranış)  uyğunlaşmaları  →ekoloji  (həyat  tərzi)  uy-

ğunlaşmaları→morfoloji  uyğunlaşmalar.  Budur  təkamülün  ümumi  yolu. 

Antropogen  faktorun  təsiri  altında  baş  verən  təkamülə  misallar:  vəhşı  hey-

vanlar-  yaylaqda  ev  heyvanları,  quşların  yumurtalarının  rənginin  əlvan 

olması (morfoloji qalıq).  

A.C.Monçadski təklif edir ki, ekoloji faktor orqanizmdə periodik dəyi- 

şikliklər  əmələ  gətirərək  təkamül  prosesində  irsən  möhkəmləndirilməlidir. 

B.A.Bıkova  görə  ekoloji  faktor  (latınca  –  factor-  yaradan,  edən)  – 

ornizmlərdə  və  ekosistemlərdə  gedən  proseslərin  istiqamətini  və  sürətini 

müəyyənləşdirən xarici və daxili gücdür.  

Orqanizmlərin 3 əsas reaksiya tipini ayırmaq olar:   

a)

 

sadə forma – orqanizmin təsir mənbəsinə görə məkanca dəyişməsi. 

Buna  misal,  həyat  fəaliyyətini  saxlaması  üçün  orqanizmlərin  yerdəyişməsi;  

b)  daha  mürəkkəb  reaksiya  tipi  –  həyat  fəaliyyəti  səviyyəinin  miqdarca 

dəyişməsi,  bu o zaman baş  verir ki,  xarici təsirlərə  cavab olaraq, orqanizm 

məkanca öz yerini dəyişə bilmir; c) cavab reaksiyalarının ən mürəkkəb tipi – 

həyat  fəaliyyəti  xarakterinin  dəyişməsidir  (diapauzalar,  qış  yuxuları,  ana-

biozlar,  fotoperiodik  reaksiyalar  və  s.).  Bu  reaksiyalar  uzunmüddətli  və 

intensivlikli ola bilər: məsələn, fəsillərin dəyişməsi, parazitlərin təsiri, çirk-

ləndirici maddələr və b.  

Canlıların təbii yaşama şəraitinin antropogen ―təkamülü‖ 2 əsas mər-

hələ keçir.: 

1.

 

 Modifikasiya  mərhələsi-  yarımsəhra  –  çöl  -  çəmənlik  -  meşə  - 

kolluq  yerində  otlaq  -  biçənək  -  torpaq  yollar  salınması  həmin  sahələrin 

modifikasiyasıdır - şəkildəyişməsi.  

2.

 

Transformasiya mərhələsi – modifikasiya olunmuş sahələr yerində 

tarla, bağ, üzümlük, magistral yol, kənd, şəhər və s. salınması təbii yaşama 

şəraitinin tamam transformasiyasıdır.  

Canlıların yaşama şəraitinə antropogen təsir onların təkamülünə yeni-

yeni istiqamətlər verir.  

Ətraf  mühitdə  ekoloji  faktorların  rolu  haqqında  bir  neçə  mühüm 

konsepsiyanı bilmək vacibdir. 

1.

 

J.Libix  qanunu  (―minimal  tələb‖).  1840-cı  ildə  alman  alim-aqro-

nomu  evtrofikasiya  prosesi,  ekoloji  partlayış,  seliteb  sahələrin  bioloji  çirk-

lənməsini  təhlil  edərək,  qorxulu  ekoloji  partlayışların  profilaktikası  üçün 

---

22 

 

onun  əmələ  gəlməsində  əsas  rol oynayan  ekoloji  faktorları bilməyin  vacib-

liyini müəyyənləşdirdi.  

2.   B.Şelford qanunu (dözümlülük qanunu) 1913-cü ildə İsveçrə alimi 

orqanizmin ətraf mühitdən ekoloji tələbatını iki qrupa ayırdı: minimal eko-

loji  və  maksimal  ekoloji  tələbat.  Bu  iki  şərait  arasındakı  şərait  orqanizmin 

dözümlülük həddi adlanır:  F

min

 < F

opt 

 < F

max

.   

Canlıların  ekoloji  dözümlülük  həddi  ilə  əlaqədar  bir  neçə  ekoloji 

qanunauyğunluqlar müəyyən edilmişdir.  

1.

 

Canlıların döğzümlülük həddi bir faktora qarşı geniş, başqa faktora 

qarşı məhdud ola bilər.  

2.

 

Arealı geniş olan növlər bir neçə faktora qarşı dözümlü olur.  

3.

 

Ətraf mühitdən canlıya təsir edən  hər  hansı  ekoloji  faktor  optimal  

olmayanda onun digər ekoloji faktorlara da dözümlülük həddi məhdudlaşır.  

4.

 

  Laboratoriya şəraitində  əsas olan faktor, təbiətdə başqa faktorların 

təsiri altına düşüb, ikinci dərəcəli ola bilər. Deməli, təbiətdə faktorların təsiri 

bir - birindən asılıdır.  

5.

 

  Orqanizmin  dözümlülük  həddi  onun  inkişaf  mərhələsindən  və 

yaşından  asılı  olaraq  dəyişə  bilər.  Subay  fərdlərin  dözümlülük  həddi  nəsil 

verənlərə nisbətən geniş olur.  

Konkret növ canlıların dözümlülük həddini bildirmək üçün steno(dar) 

və evrı (geniş) sözlərindən istofadə olunur.  

 

           Orqanizmlərin ekoloji dözümlülük həddini bildirən anlayışlar:  

 

Ekoloji faktorlar    Dözüm. həddi məhdud olan   Dözüm. həddi geniş olan  

 

1. Temperatur                  Stenoterm                                       Evriterm    

2. Duzluluq                      Stenoqal                                         Evriqal   

3. Yemlənmə                   Stenofaq, monofaq                         Evrifaq, polifaq   

4.  Oksigen                      Stenoksibiont                                  Evriksibiont 

5.  Təzyiq                         Stenobat                                         Evribat   

6.  Biotopa görə               Stenotop                                         Evritop    

7. Yaşama şəraiti             Stenoykiya                                     Evrioykiya   

8.  Faktorlar cəmi            Stenobiont                                      Evribiont .   

 

Ekoloji faktorlar arasnda həmçinin limitldirici faktorlar da ayrılır. Bu 

faktorlar  müəyyən  növ  üçün  ekstremal  hesab  olunan  şəraitdə  yaşamaq 

imkanını məhdudlaşdırır. Limitləşdirici faktorlar haqqında fikri ilk dəfə XIX 

əsrin ortalarında alman alimi aqrokimyaçı Y.Libix irəli sürmüşdür. Təlabatla 

müqayisədə özünün azlığı və hədsiz çoxluğu ilə orqanizmin inkişafını mə-

---