M ü n d ə r I c a t
Yüklə 5,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
508
Yamac sürüşmələrinin davam etməsi (t) aşağıdakı formula ilə hesablanır:
2 / i Lck az t (6.12) burada, a– təyin olunan aqrofonun əmsalı (becərilən bitkilər üçün o 125, dənlilər üçün 191-ə bərabərdir); z– leysan yağışının intensivliyindən asılı olan əmsal (cədvəl 6.7); L ck –verilmiş yamacın uzunluğu, m; i – maillik, dərəcələrlə; ζ – axın əmsalı.
Cədvəl 6.7 Leysan yağıĢının intensivliyindən asılı olan əmsallar (z)
10% təminolmada leysanın intensivliyi, mm/dəq
Z 10% təminolmada leysanın intensivliyi, mm/dəq Z 1,1
1,0 1,6
0,69 1,2
0,92 1,7
0,65 1,3
0,85 1,8
0,61 1,4
0,79 1,9
0,58 1,5
0,73 2,0
0,55
(6.5) formulu ilə hesablamalarda (6.6), (6.7), (6.8) formuluna görə alınan daha yüksək qiymətlərdən istifadə olunur. Çay vadilərinin ətrafında çayətrafı zolağın eni qobu ətrafı meşə zolaqlarının eninə analoji olaraq yaradılır. Biogenlərin axınlarının tənzimlənməsində meşə meliorativ qurğuların dərə psevdoniminin yaradılmasının xüsusi əhəmiyyəti var –müvəqqəti ərinti axınlarından yaranan eroziya-akkumulyativ fəaliyyətdən dərənin dibibndə akkumulyasiya yaranır. Qobudan çaya yerli axın sularının əsas miqdarı bio- gen elementlərlə birgə daxil olur. Buna görə də əkinlərə - lil filtrlərinə xüsusi fikir verilir, hansı ki, çay yatağının planlaşdırılmış vəziyyətinin də- yişməsi üçün qobunun dibində lazım olan şəraiti yaradır. Əkinlərin akkumulyasiya qabiliyyətini artırmaq üçün onların çətiri al- tında hörmə çəpər qurğuları (yan-yana duran ağacların gövdələri şaxlarla 1m hündürlüyündə hörülür və su gələn tərəfdən hörgü qruntla örtülür) yara- dılır (şəkil 6.2).
509
ġəkil 6.2. a - Periferiyalardan axınları mərkəzə gətirən yarım nohurlar; b - psevdopoyma sahəsində aydın talveqalı oxformalı püskürdücü (tozlandırıcı). Talveqa – səth relyefinin alçaq yeri.
Vadi meşə əkinlərinin və sadə hidrotexniki qurğuların belə birləşməsi davamlı akkumulyasiya formalaşmanın - psevdopoym yaranmasına və yerli axın sularının keyfiyyətinin yaxşılaşmasına səbəb olur. Çayın əsas sahillərində və eroziyaya uğramış dik yamaclarda (diklik 35 0
0 -dək olan yerlərdə pilləli terraslarda yara- dılır (şəkil 3). Onlar axınların tənzimlnməsi və onun keyfiyyətinin yaxşılaş- dırılması, terraslar arası məkanlarda ot bitkiləri senozlarının məhsuldarlığı- nın artırılması üçün nəzərdə tutulur. Terraslar arası məsafəni yamaclarda V.M.İvanovuun formuluna əsa- sən təyin edirlər: L t.a. =
burada, L t.a
- terraslar arasında məsafə, m; H –terrasda meşə əkinlə- rinin əsas cinsinin hündürlüyü,m; B T - yamacda terrasın yol yatağının hori- zontal yatağının eni, m; α – yamacın dikliyi, dərəcələr; K mm.ö.
– yamacın ter- raslar arası sahəsində meşə meliorativ örtüyün əmsalı (K mm.ö = 2).
Poyma terraslarının üstündə sadə hidrotexniki urğularla birgə axını tənzimləyən meşə zolaqları yaradılır ki, bu da qobular arası yamaclardan poymaya daxil olan biogenlərin çox hissəsinin udulmasını və utilizasiyasını təmin edir. Suvat meşə zolaqları və meşə çaylara daxil olan yerli axın sularının keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması, meşə çətirləri altında biogen maddələrin uti¬li¬zasiyasının gücləndirilməsi və torpaq əmələ gəlməsinə cəlb olunan allü¬vialın toplanması üçün nəzərdə tutulur ki, bu da biogenlərin birgə iştirakında torpağın bərk makrostruktu runun formalaşmasına, aqreqatların suya davam-lılığının, humusun miqdarının və plastikliyinin yüksəlməsinə, torpağın 0-20 sm qatında optimal sıxlığa malik olmasına gətirib çıxarır.
510
ġəkil 6.3. Yamacda terrasların əsas xarakteristikaları. H – ağacların orta hündürlüyü, m; h – terrasın yol yatağının vertikal kəsiyinin də- rinliyi, m; B t - terrasın yol yatağının horizontal kəsiyinin eni, m; α – yamacın dikliyi, dərəcələrlə; L k.k.
– ―külək kölgəsi‖nin uzunluğu, m; L t.a.
– terraslar arası məsafə, m.
Suvat terraslarında meşə zolaqları yaradarkən onları elə yerləşdirmək lazımdır ki, su axınları çay yatağında toplanmış lili yuyub aparsın və nəti- cədə evtroflaşma prosesinin qarşısı alınsın. Sahillərin sanitar-gigiyenik vəziyyətinin yaxşılaşdırılması, biogenlərin utilizasiyası, suyun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması, sahillərin yuyulmasının qarşısının alınması və sahil xətti boyunca abraziyalar (çayın yatağı və yamacın dikliyi olduğu yerin növündən asılı olaraq, onun eni 15 metrdən 100 metrədək dəyişir) üçün çay yatağının hər iki tərəfində məcrasahili meşə əkinləri yaradılır. Fəaliyyətdə olan tövsiyyələrə uyğun olaraq (―kiçik çayların su müha- fizə zonalarının mühafizə meşə əkinləri sisteminin yaradılması‖, 1988) çay məcrası əkinləri məcranın sahillərinin vəziyyətindən asılı olaraq formalaş- dırılır (cədvəl 6.8). Beləliklə, biogen elementlərin dağınıq axınlarının sahə mənbələrindən tənzimlən məsi və onların utilizasiyası üçün sutoplayıcılarda EMBS yaradıl- malıdır. Belə sistemlər meşə əkinlərinin aşağıdakı növlərini özündə birləş- dirir: axını tənzimləyən, yarğan-qobu ətrafı və çay sahili meşə zolaqları; dərə (qobu) əkinləri; çay vadilərinin ətrafında və çay yatağının üstündə ter- Yüklə 5,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|