Madaniyat, din va ahloq sotsiologiyasi

2.Din va diniy munosabatlar sotsiologiyasi.
Ijtimoiy hayotning muhim jabhasi bo‘lgan din va diniy e’tiqod masalasi sotsiologiya fanining muhim ob’etklaridan biri hisoblanadi. Sotsiologiya jamiyat hayotini o‘rganar ekan, shu hayotning muhim tarkibiy qismi bo‘lgan va ayni paytda unga kuchli ta’sir o‘tkazuvchi omil – din doimo uning diqqat markaziybo‘lgan. Sotsiologiya fanining asoschisi hisoblanuvchi O. Kont jamiyat taraqqiyotini davrlarga bo‘lar ekan, asosiy mezonlaridan biri sifrtida dinga murajat qiladi. Uning tasnifida insoniyat o‘z rivojida uch bosqichni bosib o‘tadi. Bular quyidagilar; teologik, metafizik, va ilmiy bosqichlar. Kont firicha, har uchala bosqichda ham din muayyan rol o‘ynaydi.

Dinning ijtimoiy hayotdagi o‘rin va rolini tahlil qilish uchun, avvalo, din o‘zi nima? degan savolga javob topish kerak. Bu savol jo‘ngina tuyulsa ham unga javob berish ancha murakkab. Bu savolga dinshunoslik, sotsiologiya va falsafadagi turli oqimlar turlicha javob beradi. Bu javoblarning aksariyati esa bir-biriga zid va bir-birini inkor qiladi

Sho‘rolar davrida chiqarilgan falsafa va ateizmga oid adabiyotlarda din voqelikning kishilar ongidagi fantastik in’ikosi, deb ta’riflangan va u xalq uchun af’yun, deb e’lon qilingandi.

Bu adabiyotlarda dinning asosiy belgilaridan biri ilohiy kuchga, ya’ni xudoga ishonish, deb belgilanardi.holbuki, dunyoda shunday dinlar borki, ularda xudo tushunchasi umuman yo‘q. Sotsiologiya va dinshunoslikka oid mavjud adabiyotlarni tahlil qilish ularda ko‘plab ta’riflar berilganini kqrsatadi. Biz bu ta’riflar qatoriga yana bittasini qo‘shish o‘rniga dinning o‘ziga xos belgilarini sanab o‘tmoqchimiz. Ular quyidagilar;

I. Muayyan e’tiqod va ta’limotning mavjudligi.har bir din dunyoni o‘z nuqtai nazaricha izohlaydi va ishonuvchilarda muayyan e’tiqod shakllantiradi.

II. Marosim va rasm-rusumlar.har bir din o‘ziga xos marosim va rasm-rusumlarga ega.

III. Diniy marosim, rasm-rusumlar muayyan qismining faqat belgilangan joylarda jamoa bo‘lib bajarilishi. Masalan, yahudiy va xristian dinida ibodatning asosiy qismi faqat sinagoga va cherkovda bajariladi. Islom dinida erkaklar tomonidan o‘qiladigan namoz asosan jome masjidlarida o‘qiladi. Dinlar sehrgarlikdan avvalo mana shu belgi bilan, ya’ni marosimlarni muayyan joylarda bajarish bilan farqlanadilar. Sehrgar va shamanlar g‘ayritabiiy harakatlarni individual holatda bajarsalar, dindorlar diniy marosim va ibodatlarning asosiy qismini jamoa bo‘lib bajaradilar.

Sanab o‘tilgan belgilarni uchalasi ham dunyoviy dinlarning barchasida mavjud. Bu dinlar quydagilar: iudaizm, xristianlik va islom.

Iudaizm (yahudiy dini) ular ichida eng qadimiysi bo‘lib, miloddan taxminan ming yillar oldin shakllangan. Bu din o‘sha davrda mavjud bo‘lgan boshqa dinlardan farqli o‘laroq, yakka xudoni tan olgan.

Milodiy eraning dastlabki asrlarda yahudiylar dunyoning ko‘p mamlakatlariga tarqab katdilar, lekin biror mamlakatda iudaizm rasmiy din sifatida tan olinmadi. Ko‘p joylarda bu din vakillari ta’qib ostiga olindi. Ikkinchi jahon urushi yillarida millionlab yahudiylar nasistlarning konslagerlarida o‘ldirib yuborildi. Urush tugagach, Isroil davlati tashkil topdi va unda iudaizm rasmiy din sifatida e’tirof etildi.

Xristianlik dastlavval sekta sifatida iudaizm tarkibida vujudga keldi va Kichik Osiyo, Yunoniston va Rimda tarqala boshladi. Imperator Konstantin davrida bu din Rim imperiyasining rasmiy dini deb e’lon qilindi. Milodiy era davomida xriteanlik g‘arb mamlakatlarida asosiy din bo‘lib kelmoqda. Xistianlikning pravoslavie, katolisizm, protestantlik kabi bir necha tarmoq va oqimlari mavjud.

Islom dini VII asrda shakllandi. Bu dinning asosini besh rukn tashkil qiladi. 1. Yimon; 2. Namoz; 3. Ro‘za; 4. Zakot; 5.haj.

Islomda sunniylik va shia yo‘nalishlari bo‘lib, ular ham o‘z navbatida bir qator mazhablarga bo‘linadi. Musumon dini dunyoning besh qit’asida va deyarli barcha mamlakatlarda mavjud. Saudiya Arabiston, Liviya, Birlashgan Arab Amirliklari, Iordaniya, Jazoir, Pokiston, Eron kabi e’lon qilingan. Islom dinida ham mo‘’tadil va aqidaparast oqimlar mavjud.

Xalqaro miqyosdagi voqelik dinning jamiyat hayotidagi mavqei masalasiga qayta-qayta, izchillik va xolislik bilan murojaat etish ehtiyojini tug‘dirmoqda. Jumladan, Respublikamiz Prezidenti Islom Karimovning tabri bilan aytganda keng madaniy hudud ma’nosida musulmon olamining ajralmas qismi bo‘lgan halqimiz mentalitetining o‘qildizlari ko‘p jihatdan aynan islomdan oziqlanib kelayotgan O‘zbekistonda ham bunday ehtiyoj yetilib keldi. Dinning jamiyat taraqqiyotidagi o‘rnini o‘rganish, uning atrofidagi muammolar yechimini topish dolzarb vazifalardan sanaladi.

Din, jumladan, islom dini huquqiy-demokratik davlat, fuqarolik jamiyati barpo etish jarayonida qanday o‘rin tutadi? Mohiyatiga ko‘ra taraqqiyparvar bo‘lgan islom dini halqning ma’naviy hayotini boyitishda qanday vazifalarni bajaradi? Albatta, bu kabi savollarga javob topish islomshunoslik nuqtai nazaridan aniq tadqiqotlarni talab qiladi.

Jamiyat taraqqiy etgan sari dinga e’tiqod qiluvchilar ko‘paymoqda, xususan islom diniga ham. “O‘tgan asrning boshida yer yuzida musulmonlar 200 mln. nafar bo‘lgan bo‘lsa, 80 yillarga kelib bu raqam 837 mln.ga yetdi. Ayni paytga kelib esa islom diniga e’tiqod qiluvchilar 1mlrd. 300mln. kishidan ortiqdir (2000 yilgi ma’lumot.)”¹

Ma’lumki, 1400 yillik tarixga ega islom madaniyati ilm-fan va taraqqiyotga hissa qo‘shib kelmoqda. Mamlakatimizda milliy mustaqillik e’lon qilingan kunlardanoq islom diniga umuminsoniy qadriyat sifatida e’tibor kuchaydi. Islomiy qadriyatlarni o‘rganish va uyg‘otish borasida ulkan ishlar qilindi. “”Qur’oni qarim”8marta, million donalik umumiy tirajda chop etildi. Birinchi bor bu kitob Alouddin Mansur tarjimasida 300 ming tirajda chiqarilgan edi. Ayni paytda Toshkentda Islom universiteti, Butunjahon islom tadqiqot markazi, Imom Buxoriy nomidagi jamg‘arma, Eshon Boboxon nomidagi ayollar madrasasi, Abulqosim va Ko‘kaldosh madrasasi hamda boshqa ko‘plab muassasalar faoliyat yuritmoqda. Birgina Xorazm viloyatida 80 ta masjid va bitta madrasa ishlab turibdi”².

Uch olamiy dindan tashqari, buddaviylik, induizm, kunfuchilik, kabi dinlar ham ko‘p millionlik tarafdorlariga ega.

Induizm miloddani avvalgi mingyillikda shakllangan. Bu din tarafdorlari asosanhindistonda istiqomat qiladi.

Bu din ta’limotiga ko‘ra, Yerda tug‘ilish, o‘lim va qayta tug‘ilish jarayoni abadiy kechadi. Yangi tug‘ilganlar tanasiga avval o‘lganlarning ruhi joylashadi. Bu ruhning avvalgi hayotdagi mavqeiga mos ravishda insonlar ijtimoiy hayotda o‘z mavqelariga ega bo‘ladilar. Shuning qilib, bu din odamlarning kastalarga bo‘linishini ilohiy sabablar bilan izoxlaydi.

Buddaviylik, kunfuchilik va daosizm dinlari uchun umumiy xususiyat shundaki, ularning tarafdorlari xudoni e’tirof etmaydilar.

Buddaviylik milloddan avvalgi VI asrda Nepolda yashagan Sudxart Gautama ta’limotidan boshlanadi. Unga ko‘ra, insonlar tug‘ilish va qayta tug‘ilish doirasidan o‘z xohish va ehtiroslaridan voz kechish orqali chiqishlari mumkin. Buddaviylikning asosini nirvana to‘g‘risidagi ta’limot tashkil qiladi. Bu din Tailand, Birma, Nepol, Shri-Lanka, Xitoy, Yaponiya, Korea singari mamlakatlar tarqalgan.

Kunfuchilik miloddan avvalgi VI asrda yashagan Kun-Fu-Chi ta’limotiga asoslanadi. U Budda bilan bir vaqtda yashagan bo‘lib insonning tabiat bilan uyg‘unlashish yo‘llarini axtargan.

G‘arbda sotsiologiyaning fanga aylanishi O. Kant nomi bilan bog‘lansa-da, undan ko‘p asrlar avval ham G‘arb va Sharq olimlari din va jamiyat muammosi ustida ko‘p bosh qotirganlar. Bu masalada Markaziy Osiyoda yetishib chiqqan ulkan allomalar Yusuf Xoshojib, Abu Ali ibn Sino, Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur singari o‘nlab va yuzlab olimu fuzalolar chuqur fikrlar bildirganlar. Kichik bir bobda dinning ijtimoiy hayotda tutgan o‘rni to‘g‘risida Markaziy Osiyolik olimlar bildirgan fikrlarning barchasini qamrab olish imkoni yo‘q. Shuning uchun Markaziy Osiyodan yetishib chiqqan olimlar ijodida dinning jamiyatda tutgan o‘rniga katta e’tibor berilganini ta’kidlab o‘tmoqchimiz. Bu olimlar dinning ijtimoiy hayotidagi o‘rnini tahlil qilar ekanlar, bir dinni madh etib boshqasini tanqid qilish yo‘lidan bormadilar. Ular turli dinlarning jamiyat taraqqiyotiga o‘tqazayotgan ta’sirini tahlil qilishda kuzatish, qiyoslash va tarixiylik ususlaridan keng foydalandilar. Xususan, Abu Rayhon Beruniy o‘zining qator asarlarida, ayniqsa “Hindiston” kitobida turli qabilalar, elatlar vaxalqlar hayotida dinlar qanday rol o‘ynaganini chuqur tahlil qilib berdi.

G‘arb va Sharq olimlari din va diniy oqimlarning odamlar va jamiyat hayotiga o‘tkazadigan ta’siri qanchalik chuqurfikr bildirmasinlar, din sotsiologiyasi maxsus ilmiy yo‘nalish sifatida XIX asr oxiri va XX asr boshlarida shakllandi.

Din sotsiologiyasining shakillanishi M. Veber nomi va ilmiy faoliyati bilan bog‘liq. Sotsiologiya fanining asoschilaridan biri hisoblanadi nemis olimi M. Veber ijodidan dinni sotsiologik tahlil qilish markaziy o‘rinni egallaydi. Barcha dinlarni inkor qilib, ularni xalq uchun af’yun, deb e’lon qilgan Marks ta’limotidan farqli o‘laroq, Maks Veber din va jamiyat munosabatini tahlil qilar ekan umuman din to‘g‘risida emas, muayyan davrdagi muayyan din yoki diniy oqim to‘g‘risida fikr yuritadi.

Maks Veberning fandagi eng katta xizmatlaridan biri, uning xristian dinidagi protestantlik mazhabining iqtisodiy taraqqiyotga o‘tkazgan ta’sirini kashf etishida bo‘ldi. Uning nazariyasida ko‘ra, boylikni, boylik ortirishga intilishni uncha xushlamaydagan xristian dini mazhablari iqtisodiy taraqqiyotga muayyan darajada to‘siqlik qilganlar. Boylikni xudoning ne’mati, unga intilishni esa bandalarning burchi deb talqin qiladigan protestantlik esa iqtisodiy taraqqiyot va kapitalistik munosabatlarning rivojlanishiga kuchli turtki beradi. Veber talqinida, protestantlik kapitalizm vujdga kelishidagi asosiy sabablardan biri edi.

Veber izdoshilari uning fandagi xizmatlarini ko‘klarga ko‘tarib maqtashdi. Uning xizmatlarini e’tirof etish bilan birga, shuni ham ta’kidlash lozimki, u iqtisodiy taraqqiyotga faqat bir diniy mazhab – protestantlikning o‘tkazgan ta’sirini keng tadqiq qildi.

Dinlarni tahlil qilar ekan, M. Veber ular sanoat kapitalizmi rivojlanishiga g‘ov bo‘lmoqda, degan xulosaga keldi. Moliyaviy munosabatlarga cheklovlar qo‘yish, ijtimoiy hayotga passiv munosabatini targ‘ib qilish orqali bu dinlar, Veber fikricha, ijtimoiy taraqqiyotga to‘sqinlik qiladi. Uning talqinida xristian dini, ayniqsa protestantlik mazhabi hayotdagi adolatsizlikni passiv kuzatib o‘tirmay, uni bartaraf qilish uchun faol kurashga chaqirish orqali ijtimoiy taraqqiyotga katta turtki beradi.

Islom dinidagi oqimlar, mazhblar, yo‘nalishlar turlicha bo‘lib, ularning barchasi faqatgina o‘zlari mansub bo‘lgan mazhab yoki yo‘nalish haqiqiy islom dini ekani, boshqalar esa yo‘ldan adashganlar, deb da’vo qilishadi. Boshqa dinlarda bo‘lgani kabi islomda ham aqidaparast (fundamentalistik) va mo‘’tadil oqimlar o‘rtasida kurash borgan. Aqidaparast oqimlarning vakillari dinni ilk paydo bo‘lish davridagi holatga qaytarmoqchi bo‘ladilar. Aslida esa bu g‘oyalar mavjud tuzumdan norozilik alomati bo‘lib, ijtimoiy taraqqiyot yo‘nalishini orqaga burish uchun urinish ifodasidir. Markaziy Osiyoda aqidaparastlarning keskin xurujlaridan biri XX asr boshlarida yuz berdi.hijozdan kirib kelgan aqidaparast oqimlar Markaziy Osiyoda ijtimoiy tanglikni keltirib chiqardilar. Bil’atga qarshi niqobida ular ijtimoiy hayotda yuz bergan barcha yangiliklarni yo‘q qilish uchun kurash boshladilar.

Aqidaparastlarning ijtimoiy taraqqiyotni ortga qaytarish uchun qilgan harakatlariga qarshi taraqqiyparvar ma’rifatchilar harakati vujuda keldi. Tarixda jadidchilik nomini olgan bu harakat namoyondalari xalqni ilm-ma’rifatli qilish, diniy e’tiqodda mutaassiblikdan mo‘’tadillik tomon yuz tutish g‘oyalari bilan chiqdilar.

Ma’rifatchilik harakatini vujudga keltirgan asosiy sabablardan biri diniy fiqh ilmini talqin qilishda usuli qadimiya vausuli jadidiya o‘rtasidagi munozara va kurashlar orasida edi. Bu o‘rinda shuni ta’kidlash joizki, XIX asr oxiri va XX asr boshlarida diniy aqidaparast atamasi muomalada deyarli bo‘lmagan. Uning o‘rnida “qadimchilar” atamasi keng qo‘llanilgan. Qadimchilar dinni “asil” holiga qaytarish, yangiliklarida himoya qilish uchun qarakat qilganlar. Usuli jadidiya tarafdorlari,ya’ni ma’rifatchilik me’yorlarni belilashda jamiyatda yuz bergan va berayotgan o‘zgarishlarni hisobga olish, yangiliklarini qo‘llash tarafdori edilar. Bu ikki yo‘nalish o‘rtasida tortishuvlar shaklida yuz berda. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, ma’rifatchilar tortishuvlarni faqat munozara va baxs yo‘li bilan yechishga intilganlar. Aqidaparast qadimchilar esa ochiq munozarada ma’rifatchilarni yengishga ko‘zlari yetmagach, kuch ishlatish va qon to‘kish yo‘liga o‘tganlar. Bu usul, ya’ni nazariy va ma’naviy masalalar bo‘yicha munozaralarni kuch ishlatish yo‘li bilan hal qilishga urinish diniy aqidaparastlikka xos bo‘lgan ekstremistik usuldir. Ma’naviy va mafkuraviy masalalarni munozara yo‘li bilan emas, kuch ishlatish orqali xal qilishga urinish aqidaparastlarning kuchliligidan emas, ojizligidan guvohlik beradi. Chunki ular muammoni madaniy munozara yo‘li bilan yechishga rozi bo‘lishsa, yutqazib qo‘yishga aqllari yetardi. Ko‘hna tarixda doimo shunday bo‘lib kelgan. Aqidaparstlar nazariy va mafkuraviy bahslarni har doim xunrezlikka aylantirishga uringanlar.

Ma’rifatchilik xarakati qadamchilik, ya’ni diniy aqidaparastlikning jaholat yo‘li, millat uchun xatarli yo‘l ekanini xalqqa tushuntirish maqsadida maydonga chiqdi. Shu maqsad yo‘lida ular ma’rifat va mafkura sohasida ham nazariy, ham amaliy faoliyat olib bordilar. Qadimchilar, ya’ni diniy aqidaparstlar ham jim turmadilar. Avvaliga ular ma’rifatchilarni nazariy jihatdan yengmoqchi bo‘ldilar. Lekin ma’rifatli ziyolilardan iborat harakatni bu sohada yenga olmasliklariga ularning ko‘zlari yetdi. Dunyoda ko‘p marta takrorlangan hodisa, aqidaparastlikning diniy, nazariy tortishuvlarida yengilishi va zo‘rovonlikk o‘tishi Turkistonda ham qaytarildi. Aqidapastlar endi qarshi terror yo‘liga o‘tdilar.

Oktyabr to‘ntarishi arafasi va undan keyingi dastlabki yillar aqidaparastlarning ma’rifatchilarga qarshi xunrezliklari eng avjga mingan davr edi. 1918 yil fevralida aqidaparast Buxoro qozisi ma’rifatchilarni kofir deb e’lon qildi va ularni ko‘rgan joyda o‘ldirish tug‘risida fatvo chiqardi. Bu o‘rinda ma’rifatchilar hech qachon islom diniga, ayniqsa hanafiylik mazhabiga qarshi faoliyat olib bormaganlarinieslash lozim. Ular dindor odamlar edilar. Ularning Turkistondagi yetakchisi Mahmudxo‘ja Behbudiy Samarqand muftiysi edi. Ular o‘zlari yashagan davrga xalifalik davri nuqtai nazaridan emas, XX asr ibtidosi nuqtai nazaridan real qarardilar. Xudi sha narsa ularning Buxoro qozisi va boshqa aqidaparast ulamolar tomonidan kofir, deb e’lon qilinishiga sabab bo‘ldi.

Qozining fatvosiga ko‘ra, “Kimda-kim yoqali ko‘ylagida tugma qadalgan bo‘lsa, kostyum kiygan kishilar ham, kimda-kim soqoli qisqa bo‘lib, mo‘ylovi uzun bo‘lsa ham, kim agar o‘z bolasini yangi usul maktabiga bergan bo‘lsa, kimda-kim gazeta o‘qisa, yoki gazeta o‘qiydiganlar bilan bordi-keldi qilsa, rus tilini oz-moz biladiganlar ham kofirlardir”. Manna shu sanab o‘tilgan belgilar asosida odamlarni tutib olib kaltaklash, o‘ldirish boshlandi. Shu olata’sirda foydalanib, ko‘pchilik qadimchi aqidaparastlar o‘z moxoliflarini, ya’ni yangilikka intilgan, ammo hanafiy mashab doirasida chetga chiqmagan juda ko‘p musulmonlarni yo‘q qilib yubordilar. To‘polonlardan g‘arazli maqsadlari yo‘lida foydalanib qolmoqchi bo‘lganlar o‘z dushmanlari yoki o‘ziga yoqmagan odamlarni ham o‘ldirib yuborayotganini bilgan amir, 1918 yil 5 martda farmon chiqardi. Unga ko‘ra, jadidlikka gumon qilinganlar Arkka olib kelinishi kerak edi.

Bir necha kun ichida Ark mahbuslarga to‘lib ketdi. Qadimchi aqidaparast tomonidan o‘limga mahkum etilganlar shu darajada ko‘p ediki, jallodning qo‘li qo‘liga tegmasdi.har qancha tez va chaqqon ishlamasin, u o‘z vazifasini to‘la bojarishga, ya’ni mahkumlarning boshini tanasidan judo qilishga ulgurmasdi. Shuning uchun u mana shu kunlarda o‘ziga shogirdlar olgandi.havaskor jallodlar ham bir necha ming kishini dorga osishda ustozlariga ko‘mak berishgan.

Buxorodagi xunrezlikka o‘xshash hodisalar bu ko‘mamda bo‘lmasa-da, boshqa xonliklarda ham o‘sha yerdagi qadimchi aqidaparastlar ta’sirida sodir etilgan edi.

Ma’rifatchilarning yetakchilari jon saqlash uchun amirlikdan tashqariga chiqib ketishga majbur bo‘ldi. Qolganlari esa aqidaparastlar tomonidan so‘yib tashlandilar yoki dorga osildilar. So‘yilganlar orasida Turkiston jadidlarining yetakchisi Mahmudxo‘ja Behbudiy ham bor edi. Dinni bayroq qilib xunrezliklar qilgan qadimchi aqidaparastlar Behbudiyga o‘lim oldidan ikki rakaat namoz o‘qishga ham ruxsat bermadilar. Shu hodisaning o‘zi ham ularning haqiqiy basharasini ko‘rsatadi.

Amirlikdan ancha uzoqda – Toshkentda yashagan Abdulla Avloniy ham qadamchilar tomonidan o‘limga hukm qilinadi. Bunday hukmga sabab esa u nashr qilayotgan “Turon” gazetasida bosilgan millatni, xalqni uyg‘onishga, taraqqiyotga undovchi maqolalar edi. Faqatgina orqali tavba-tazarru qilish Avloniyni o‘limdan saqlab qolda. Bu tavba Avloniy e’tiqodidan voz kechgani sababli emas, taktik maqsdlarida qilingan edi. Bunday misollarni ma’rifatchilar hayotidan ko‘plab keltirish mumkin. Oxir-oqibat diniy aqidaparastlar jadidlar harakatiga katta zara yetkazdilar.

Diniy aqiparastlar qirg‘indan omon qolgan bo‘ldilar. 20-30-yillarda komunistik tuzum jadidlarning qadimchilar qirg‘inidan tirik qolganlarini qirib bitirdi. Shunday qilib, jadidlar ikki aqidaparast terroristik kuchlar: diniy aqidaparastlar va komunistik aqidaparastlar tomonidan ta’qib va qirg‘in qilindilar. Chunki ular targ‘ib qilgan ma’rifat va istiqlol mafkurasi xalifalikni tiklamoqchi bo‘lgan diniy aqidaparastlarning ham, kaltani cho‘zib, uzunni uzib barchani teng qilmoqchi bo‘lgan kommunistik aqidaparastlarning ham mafkurasiga to‘g‘ri kelmas edi.

XX asr boshlari Markaziy Osiyoda juda ko‘p xunrezliklarga sabab bo‘lgan diniy aqidaparstlik asr so‘ngida ham ijtimoiy tanglikni keltirib chiqarishga urindi. Sho‘rolar tuzumining oxirgi yillarida hokimiyatning bo‘shashgani va kishilar ongida maffkuraviy bo‘shliq vujudga kelganidan foydalanib, aqidaparastlar o‘zlarining mavqelarini mustaqkamlab olishga harakat qildilar. Ularning bu harakati O‘zbekiston mustaqillikni qo‘lga kiritgan dastlabki yillarda ham davom etdi. O‘zlarini yetarli kuchga ega, deb hisoblagan aqidaparastlar O‘zbekistondagi konstitusiyaviy tuzumni zo‘rlik yo‘li bilan ag‘darishga urindilar. 1999 yil 16 fevralda Toshkentda bo‘lib o‘tgan potilatishlar, bundan oldinroq Farg‘ona vodiysida va boshqa ba’zi viloyatlarda bo‘lib o‘tgan salbiy hodisalar shundan guvohlik beradi. Lekin asr boshida ma’rifatparvar kuchlarga qattiq zarba bergan aqidaparastlar asr so‘ngida o‘z qilmishlari tufayli xalqning qahr- g‘azabiga uchradi. Mana shu hodisa ham diniy oqimlar radikallashib aqidaparastlikka aylana borgan sari ijtimoiy taraqqiyotga to‘siq bo‘lishi va aksincha, mo‘tadil oqimlar ijtimoiy barqarorlikka barakali ijobiy ta’sir ko‘rsatishi mumkinligini tasdiqlaydi.

XX asro‘rtalarida sotsiologiya fanida “fuqarolik dinlari” tushunchasi paydo bo‘ldi. Bu tushuncha ilohiy kuchlar va hodisalarga emas, ijtimoiy tumushidagi narsa-hodisalarga sig‘inishni anglatadi. Masalan, Buyuk Britaniya, AQSh kabi mamlakatlarda bayroq, madhiyaga cheksiz hurmatni, taxtga o‘tirish va innaugurasiya marosimlarini bu tushuncha tarafdorlari diniy marosimlar bilan tenglashtiradilar. Sobiq Sovet Ittifoqida Marks, Engels, Lenin shaxslari amalda ilohiylashtirilgan edi. Ular sha’niga, ayniqsa, Lenin sha’niga biror taniqdiy gap aytish man qilingan, ularning ishlari va gaplarini faqat madh etishga ijozat berilgan edi. Bu hodisalar XX asr ikkinchi yarimida diniy sotsiologiya yo‘nalishlarida fuqarolik dinlari, deb ataladi.

Shunday qilib din sotsiologiyasi ijtimoiy fikrda din atamasi bilan bog‘liq bo‘lgan barcha ijtimoiy jarayonlar va ijtimoiy xulqni o‘rganadi. Mustaqil O‘zbekistonda dinga milliy qadriyat sifatida qaralishi xalq ongida ushbu hodisaga nisbatan to‘g‘ri xolis munosabatning shakllanishiga zamin bo‘ldi. Bu boradagi yoshlar va fikr tarbiyasining asosiy yo‘nalishi ham silom diniga xos bo‘lgan insoniparvarlik tamoyillarini ongga singdirib borishni taqozo etadi.