Маданият назарияси
Yüklə 1,18 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 5. Madaniyat ekologiyasi
– zamrnaviy inson hayot faoliyatining barcha sohalarini, jamiyatning hamda insonning individual hayotini, tabiat bilan o‘zaro munosabatlarini qamrab oladi. Bu madaniyatshunoslik tadqiqotidagi eng yangi va faol rivojlanayotgan sohalardan biri. Madaniyatshunoslik fanining asosiy muammosi inson hisoblanadi, zero madaniyat- bu inson yaratgan narsalardir. Madaniyatshunoslik insonning olam bilan faol munosabatlarini va bu munosabatlar uning hayot tarzida namoyon bo‘lishini, shaxsning jamiyatdagi madaniy faoliyatini, madaniyatlar tipologiyasini o‘rganadi. «Madaniyat» atamasi hozirgi zamon ilmiy adabiyotlarida rang-barang ma’nolarda ifodalangan. «Madaniyat» va «Kultur» atamalari mutaxassislar fikriga ko‘ra aynan bir ma’noni anglatib, lotincha «ishlov berish», «parvarish qilish» ma’nosini anglatgan. Keyinchalik «ma’rifatli bo‘lish», «tarbiyali», «bilimli bo‘lish» mazmunida ishlatilgan. O‘zbek tilida keng ishlatiladigan «Madaniyat» atamasi arabcha «madina» - «shaharlik» degan ma’noni bildiradi. Agar amerikalik madaniyatshunos olimlar A.Kreber va K.Klakxonlarning 1952 yildagi ma’lumotlariga ko‘ra madaniyat hodisasiga berilgan ta’rif 164 ta bo‘lsa, so‘nggi adabiyotlarda bu raqam 400 dan ortiqni 2 tashkil etadi. 2 Л.Ч.Кертман, История культуры стран Европы Америки. -М. 1987 . 14-бет. 4 Madaniyat hodisasi tavsifiga juda ko‘p izohlar mavjud «insoniyatni yashash usuli; insonning ijtimoiy to‘laqonli faoliyati», «inson tomonidan yaratilgan muhit», «sotsial organizm», insoniyat yaratgan moddiy va ma’naviy qadriyatlar majmui; sun’iy – ikkinchi tabiat; inson ijodiy faoliyati mahsuli; umuman jamiyat; jamiyatning ma’naviy holati; jamiyat sifati; shartli belgilar tizimi yig‘indisi; me’yor va andozalar va hokazo. G‘arbiy Evropada madaniyat tushunchasi XVIII asrning oxiridan e’tiboran hozirgi mazmunini kasb etgan bo‘lsa-da, u faqat XX asrga kelib ijtimoiy va gumanitar fanlar kategorial tizimidan mustahkam o‘rin oldi. Kishilik jamiyatining keng ko‘lamli va doimiy ravishda o‘zgarib boruvchi ma’lumotlarini muayyan tartibga solishga yordam beruvchi, umumlashtiruvchi tushunchalarga bo‘lgan ehtiyoji madaniyatshunoslik fanini yaratilishiga sabab bo‘ldi. Qalimgi Rimda “Madaeniyat”-tushunchasi “hayotni ma’naviy jihatdan yanada yaxshilashga va tozalashga qaratilgan g‘amxo‘rlik” degan ma’noda ham foydalanilgan. Ma’lumotlarga ko‘ra, mashhur Rim faylasufi-notiq Sitseron ham “ruhiyat madaniyati” atamasini ishlatgan. Evropa xalqlari XVIII asrningoxirlarigacha “Madaniyat” atamasi aqlii-axloqiy madaniyat tushunchasi bilan yonma-yon ishlatilgan. Ko‘rinib turibdiki, “Madaniyat” tushinchasi xilma-xil talqiniga qaroamay qadimdan hozirgi kungacha o‘z mohiyatini o‘zgartirmagan. Hozirgi davrdagi madaniyatning ilmiy tushunchasi insoniyat tomonidan yaratilgan va yaratilishi davom etayotgan ma’naviyat, ruhiyatning o‘ziga xosligini anglashi natijasida vujudga keldi. Insoniyat “Tabiiy” turmush tarzi asosida yashagan davrda: ya’ni terib iste’mol qilish, ov qilish, baliq tutish, chorvachilik va dehqonchilik bilan shug‘ullangan vaqtlarida madaniyat to‘g‘risidagi fikrning tug‘ilishi munozaralidir. Oddiy bir maromda rivojlanuvchi jamiyatda insoniyat o‘z madaniyati bilan “qo‘shilib” yashagan. Urf odatlar, e’tiqodlar, hayotning moddiy va ijtimoiy shakllaridan unchalik farq qilmagan. Madaniyatning avtonomiyasi namoyon bo‘lishi uchun muayyan darajada texnikaning rivojlanishi va mehnatning ijtimoiylashuviga erishish talab etildi. SHu asosda madaniyat asta-sekinlik bilan insoniyatdan tobora ko‘proq mustaqil bo‘lib bordi. Insonning madaniyatga tobe’ligi ortdi. Hozirgi postindustrial jamiyatlardagi ekologik, ma’naviy va axloqiy sohalardagi mavjud muammolar fikrimizning dalilidir. SHuning uchun madaniyatni fenomen sifatida idrok etish, uning rivojlanish qonunlarini tushunish va shu tushunchalar asosida madaniyatni boshqarishga o‘rganish zaruriyat bo‘lib qoldi. Insoniyat jamiyati doimiy rivojda bo‘lib, u o‘zgarib takomillashib boradi. Turli tarixiy davrlarda va xilma-xil madaniyatlarda odamlar dunyoni o‘zgacha anglaydilar va qabul qiladilar, o‘zlariga xos ravishda tasavvurlari va bilimlarini hosil qiladilar. Biz hozirgi davrdagi mavjud muammolarga o‘xshash bo‘lgan to‘siqlarni o‘tmishda odamlar qanday qilib engib o‘tganlarini o‘rgana borib o‘tmishga savollar bilan murojaat qilamiz, o‘tmish bizga javob qaytaradi va shu bilan o‘tmish, hozirgi zamon va kelajak o‘rtasida doimiy muloqot bo‘lib turadi. Hozirgi davrdagi madaniyatning ilmiy tushunchasi insoniyat tomonidan yaratilgan va yaratilishi davom etayotgan ma’naviyat, ruhiyatning o‘ziga xosligini anglashi natijasida vujudga keldi. 5 Madaniyat – jamiyatning mahsuli, ijtimoiy hayotning eng muhim jabhalaridan biridir. Madaniyatsiz jamiyat bo‘lmaganidek, madaniyat ham jamiyatdan tashqarida mavjud bo‘lmaydi. Murakkab ijtimoiy voqelik sifatida madaniyatning o‘ziga xos xususiyati shundaki, u insoniyat avlodlarining mehnati va bilimlarini o‘ziga singdirib oladi, saqlaydi va doimiy boyitib boradi. Madaniyat ijtimoiy hayotning vorisligi, qadriyatlarini to‘plash va ularni kelgusi avlodlarga etkazib berish bilan bog‘liq bo‘lgan jihatlarni ifodalaydi. Ijtimoiy hayotning tarkibiy qismi sifatida madaniyatni jamiyatda tutgan o‘rni, jamiyatning mazmuni va tahlil qilinayotgan ijtimoiy borliqning xususiyatlarga bog‘liqdir. Ijtimoiy jarayon, kishilarning hatti-harakati, ya’ni sotsial faoliyati madaniy ideallarni, qadriyatlarni, normalarni qator toptirilishi yoki barham berilishida vosita vazifasini, shuningdek kishilarning ijtimoiy va shaxsiy munosabatlarining shaxslararo va guruhlararo aloqalari shakli vazifasini ham bajaradi. Madaniyat ijtimoiy hayotning tarkibiy va funksional jabhalarida ifodalanadi. SHu jihatdan jamiyat madaniyatni vujudga keltiradi. Jamiyatda vujudga kelgan madaniyat qanchalik murakkablashib, boyib borsa, uning insonga va jamiyatga ta’siri mukammallashib nisbiy mustaqilligi kuchayib boradi. Masalan, Antik jamiyat allaqachon o‘tmish, tarixga aylangan bo‘lishiga qaramasdan, o‘sha davr madaniyati hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini saqlab kelmoqda. Uning insoniyat va jamiyat taraqqiyotiga saboq beradigan jihatlari beqiyosdir. SHu tufayli ham biz bu davr madaniyatini mukammalroq bilishga intilamiz. Demak, madaniyatga jamiyatning mahsuli, faoliyat uslubi sifatida qaralsa-da, ayni paytda har bir jamiyatni u yoki bu konkret madaniyatning shakllanish manbai tarzida e’tirof etish mumkin. Ijtimoiy taraqqiyot faoliyat va madaniyatning o‘zaro munosabatlarida o‘zgarishlarga olib keladi. An’anaviy va industrial jamiyatlarda informatsion faoliyat mustaqil sohani tashkil etgan bo‘lsa, «kompyuter inqilobi» sharoitida informatsiyalar, yangi texnologiyalar yaratish alohida turdagi faoliyat sifatida shakllandi, informatsiya qimmatbaho tovarga aylandi, informatsion faoliyatidagi bilimlar sintezi tizimidagi murakkab o‘zgarishlar qaror topgan muhim g‘oyalar va qadriyatlarga ta’sir etdi. Ma’naviy madaniyat informatsiyalarning zahiralari to‘planishi natijasida sivilizatsiya taraqqiyotda tashkilotchi va xarakatga keltiruvchi faktorga aylandi. Buning oqibatida faoliyat va madaniyatning o‘zaro munosabatlarida o‘zgarishlar boshlandi. Agarda dastlab madaniyat faoliyatning mazmuniga to‘liq bog‘liq bo‘lgan bo‘lsa, sivilizatsiya jarayonlari ta’sirida faoliyatning ko‘proq madaniyat ishtirokida shakllanishi kuzatilmoqda. Jamiyat taraqqiyotida tarixiy inersiyaning ta’sirini ham hisobga olish kerak. Inersiyaning ta’sirida insoniyat bajarishi lozim bo‘lgan vazifalardan tamoman boshqa narsalar bilan mashg‘ul bo‘ladi. CHunki jamoa tafakkuri qiyinchiliklar bilan qayta quriladi. Moddiy boyliklarni qisqa vaqt ichida yo‘q qilish va yoki buzib tashlash mumkin, lekin ma’naviy qadriyatlardan tezda voz kechib uning yangisini qabul qilib bo‘lmaydi. Rossiya imperiyasi va sovetlar tuzumining milliy ma’naviy qadriyatlarimiz, urf odatlarimiz va an’analarimizni «zamonaviylashtirish» borasida olib borgan siyosati oqibati nima bilan tugagani ko‘pchilikka ma’lum. 6 Biz madaniyat va ijtimoiy faoliyat bir-biridan mustaqil mavjud bo‘lmasligi, madaniyatning taraqqiyoti masalalarini qisqacha ko‘rib chiqdik, endi madaniyatshunoslik shaxs faoliyatidagi o‘rni va ahamiyati masalasiga to‘xtalsak. Madaniyat va shaxs nafaqat mazmunan bir-biriga yaqin bo‘lgan, balki ichki va tashqi jihatidan o‘zaro mos keluvchi tushunchalardir. SHaxs muayyan madaniy muhitda yashaydi va faoliyat ko‘rsatadi. Qomusiy olam Abu Nasr Forobiy «Baxt saodatga erishuv haqida» risolasida inson kamolatida jamoaning roli katta ekanligini ta’kidlab shunday deydi: «Kamolatga bir kishining yolg‘iz o‘zi (birovning yoki ko‘pchilikning yordamisiz) erishuvi mumkin emas. Har bir insonning tabiatida tug‘ma har qanday ish va harakat jarayonida boshqa bir inson yoki ko‘pchilik bilan munosabatda bo‘lish, o‘zaro aloqa qilish hissiyoti bor, har qanday inson kamolotga erishuvida boshqalarning ko‘magiga muhtoj va ular bilan birlashishga majburdir».Uning fikricha, inson o‘z-o‘zidan kamolotga erisholmaydi. «Bu narsa uning harakatlariga, mehnatiga, kasb hunar egallashiga, bilimiga va qanday fozil jamiyatda yashashiga bog‘liq». «Davlatning vazifasi insonlarni baxt-saodatga olib borishdir, bu esa ilm va yaxshi axloq yordamida qo‘lga kiritiladi». Forobiy davlatni etuk shaxs (monarxiya), etuk hislatlarga ega bo‘lgan bir necha shaxslar (aristokratsiya) va saylangan shaxslar (demokratiya) yordamida boshqarish shakllarini qayd etadi. Forobiy jamiyat etuklikka intilishi uchun kurash olib borishi va nihoyat gandagina fozil jamiyat, fozil shahar darajasiga ko‘tarilishi haqida fikr yuritadi. Individ ijtimoiy turmush va madaniyatga qay tarzda jalb qilinganiligiga, uning tabiiy imkoniyatlari, harakati, hissiyoti, tafakkuri ijtimoiy ahamiyatli mazmun bilan to‘ldirilganligiga va madaniy shakl kasb etganligiga qarab shaxs sifatida qaror topadi. Madaniyat individual va ijtimoiy hayot bilan uzluksiz birlikni tashkil topgan vaqtgacha mavjud bo‘ladi. Madaniyat kishilarga tana a’zolari, instinktlar yoki tug‘ma iste’dod kabi tabiatdan berilmaydi. Har bir individ o‘zining shaxsiy tajribasi asosida, mustaqil ravishda bevosita tevarak atrofdagi kishilarning, jamiyatning va o‘tgan avlodlarning to‘plagan tajribalarini o‘zlashtiradi. Individ ijtimoiy amaliyot mahsuli bo‘lgan madaniyatni o‘zlashtirish bilan birga unga ta’sir etadi. SHaxs o‘zining shakllanishi jarayonida madaniy dunyosini ham boyitadi. SHuningdek, inson madaniyat normalariga amal qilgan holda nafaqat tabiat va jamiyatni, balki, shaxsiy «tabiati»ni ham o‘zgartiradi. Madaniyat shaxsning ichki dunyosi mazmuniga, «ikkinchi tabiati»ga aylanadi. SHaxsning madaniyat bilan o‘zaro munosabati hech qachon to‘liq va uyg‘un bo‘la olmaydi. Ijtimoiy va individual hayot, shuningdek madaniyat stixiyasi bir- biri bilan mos kelmasligi mumkin. Madaniyat doimo inson bilan chambarchas bog‘liq bo‘lsa-da, lekin voqelikning murakkab, yaxlit birligi sifatida mustaqildir. YUqorida aytib o‘tganimizdek, individ bilan madaniyat o‘rtasidagi munosabat murakkab jarayon hisoblanadi. Individning ijtimoiy hayotda faol ishtirok etishiga imkon beruvchi psixosotsial va madaniy dunyoqarashi ijobiy va salbiy qarashlarning yig‘indisidan tashkil topadi. Insonga ishchanlik, fidoiylik, matonat, o‘tkir zehn bilan birga kaltafahmlik, yalqovlik, shafqatsizlik, jamiyat manfaatlarini 7 to‘g‘ri tushuna olmaslik, haqiqatni yolg‘ondan ajrata olmaslik illatlari ham xosdir. SHuning uchun madaniyatni nafaqat qadrlash va asrash, balki tanqidiy o‘rganish talab etiladi. Ijtimoiy va madaniy muhitda jamiyat bilan individ o‘rtasida nisbatan o‘zgaruvchan muvozanat bo‘ladi. Bu muvozanatni hosil bo‘lishida madaniyatning ishtiroki salmoqlidir. Madaniyat shaxsga ta’sir etadi, uning psixologik holatini shakllantiradi, shaxsning xarakterida va dunyoni bilishida muhim o‘rin tutadi. SHaxs madaniyat bilan quyidagi sohalarda munosabatda bo‘ladi: Yüklə 1,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|