«magistr hazirliği məRKƏZİ»
Veksellər vasitəsilə hesablaşma forması
Yüklə 410 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Plastik kartlardan istifadə etməklə hesablaşma forması
- Elektron terminal dedikdə
- Cədvəl 2.1 Korporativ debet kartları ilə hesablaşmaların uçotu
- Cədvəl 2.2 Kart əsasında alınan təhtəlhesab məbləğlərinin hərəkətinin uçotu
- Cədvəl 2.3. Malların kart ilə satışının uçotu
- 2.3. Malsatanlar və alıcılarla hesablaşmaların uçotu.
- 2.4. Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmaların uçotu.
Veksellər vasitəsilə hesablaşma forması. Müəssisələrin gündəlik praktikasında veksellər vasitəsilə hesablaşma və maliyyə-pul müəssisələrinə daha tez-tez təsadüf olunur. Veksellər müəssisələrarası münasibətlərin rəsmiyyətə salınması və yaxud malsatan tərəfindən malalan təşkilata verilən mal kreditləri kimi başa düşülməlidir. Bu zaman satılmış mallara, görülən işlərə və yerinə yetirilən xidmətlərə görə bank kreditləri və yaxud borc olmaq uçot girov qoyulmaqla ödənişə möhlət verilməsi əsas götürülür. Veksel verilən andan ilk müqavilə alqı-satqı, podrat və i.a. üzrə öhdəliklər veksel sövdələşmələri üzrə borc-kommersiya krediti müqaviləsi transformasiya olunur. Vekseldə aşağıdakı ödəniş müddətləri göstərilə bilər:
Faizlər, yalnız veksellər üzrə təqdim olunanda və yaxud təqdim olunandan müəyyən müddət keçdikdən sonra hesablanıla bilər. Veksellər ödəniş müddəti konkret olaraq göstərildikdə, ona görə faiz hesablanılmır. Vekseli saxlayan fiziki və yaxud hüquqi şəxs onun ödənilməsi çatan gün və yaxud həftənin sonrakı iş günü onu ödənişə təqdim etməlidir. Əgər üç gün ərzində vekseli saxlayan vekseli ödəniş üçün təqdim etməsə, onda veksel bütün xərclər və risklər borcludan vekseli saxlayana keçir. Borclu vekseli nəzərdə tutulan müddətdə ödəmişdirsə, o, bütün öhdəliklərdən azad edilir. Plastik kartlardan istifadə etməklə hesablaşma forması Bütün dünyada geniş istifadə olunan plastik (bank) kartları nağdsız hesablaşmaların bir növüdür. Plastik kartlar hesablaşma və digər sənədləri tərtib etmək üçün vasitədir və müştərinin hesabına ödənilməlidir. VİSA, Master Card, American Express və s. ödəniş sistemləri həmin kartlara malik olan müəssisə və şəxslərə imkan verir ki, dünyanın əksər ölkələri ilə hesablaşma əməliyyatları aparısn. Bunun üçün bir sıra emitent-banklarda bir kart hesabı açmaq kifayətdir. Kredit təşkilatları-emitentlər plastik kartların emissiyasını həyata keçirir. Başqa sözlə plastik kartların buraxılması üzrə fəaliyyət göstərir. Daha dəqiq desək, bu məqsədlə xüsusi kart hesabları, hesablaşma kassa xidməti və s. nəzərdə tutulur. Kredit təşkilatları bank kartlarının emissiyasını həm fiziki, həm də hüquqi şəxslər üçün həyata keçirir. Plastik kartları əldə eetmək üçün müştəri (fiziki və hüquqi şəxslər) kredit təşkilatı ilə müqavilə bağlayır. Müqavilə əsasında müştərif plastik kart verilir. Emitentlə müqavilə bağlayanın fiziki və yaxud hüquqi şəxs olmasından asılı olaraq plastik kartlar iki növə bölünür: fərdi kartlar və korporativ kartlar. Fərdi kartlar fiziki şəxslər üçün nəzərdə tutulmuşdur. Korporativ kartlar təşkilatlar üçün nəzərdə tutulur. Müəssisə korporativ kart vasitəsilə təhtəlhesab məbləğlər verir və əsas fəaliyyət üzrə nağdsız hesablaşmaları həyata keçirir. Korporativ kartlardan əmək haqqı və digər sosial xarakterli ödənişləri həyata keçirməyə icazə verilmir. Korporativ kartları əldə etmək üçün müəssisə kart hesabını vergi müfəttişliyində qeydiyyatdan keçirməlidir. Plastik kartlar hesablaşma (debet) və kredit kartlarına bölünür. Debet personal kartlardan fiziki şəxslər, debet korporativ kartlardan isə hüquqi şəxslər istifadə edir. Eyni zamanda kredit personal kartlar fiziki şəxslər, kredit korporativ kartlar isə hüquqi şəxslər üçün nəzərdə tutulur. Müəssisə, kart hesabını həm özünə xidmət göstərən bankda, həm də hesablaşma hesabı və digər hesabları olmayan başqa bir bankda da ala bilər. Plastik kartlarla əməliyyatlar aşağıdakı texniki, vasitələrdən istifadə etməklə həyata keçirilir: imprinter, elektron terminal və bankomat. İmprinter dedikdə plastik kartların relyef rekvizitlərindəki qeydləri kağız sənədlərə köçürmək üçün nəzərdə tutulan mexaniki qurğu başa düşülür. Elektron terminal dedikdə, bank kartlarından istifadə etməklə baş verən əməliyyatlar üçün nəzərdə tutulan elektron proqram-texniki qurğular başa düşülür. Elektron jurnal dedikdə bank kartlarından istifadə etməklə tərtib olunan elektron formasında sənədlərin məcmusu başa düşülür. Bankomat dedikdə, bank kartlarından istifadə etməklə nağd pulların verilməsi və qəbulu nəzərdə tutulan elektron proqram-texniki kompleks başa düşülür. Qüvvədə olan qanunvericiliyə görə korporativ kartlardan hüquqi şəxslər aşağıdakı məqsədlər üçün istifadə edə bilər:
Plastik kartlardan istifadə etməklə yuxarıda sadaladığımız əməliyyatlar təhtəlhesab şəxslər vasitəsilə həyata keçirilir. Plastik kartlardan istifadə etməklə əməliyyatlar və kağız daşıyıcılarında, ya da elektron jurnalda sənədlərin məcburi qaydada tərtibinə nəzərdə tutur. Plastik kartlar əsasında nağd pulların verildiyi məntəqələrdə tərtib olunan elektron terminalın və yaxud qəbzində aşağıdakı məcburi rekvizitlər olmalıdır:
Kart hesablarında olan pul vəsaitlərinin mövcudluğu və hərəkəti haqda informasiyaları ümumiləşdirmək üçün 224 “tələblərə əsasən verilən digər bank hesabları” hesabının tərkibində aşağıdakı subhesablar açıla bilər: 224-1“Debet korporativ kartlar” 224-2“Kredit korporativ kartlar” Xüsusi kart hesablarının açılması və tamamlanması uçotda belə qeydə alınır: D-nt 224-1 və yaxud 224-2 hesab K-nt 223, 221, 222 və s. hesablar Cədvəl 2.1 Korporativ debet kartları ilə hesablaşmaların uçotu
Kart ilə ödənilən mallarının daxil olması sərvətlərin müxtəlif növləri uçota alınan hesabların debetinə və 531-cı hesabın kreditinə yazılır. Korporativ debet kartları ilə hesablaşmaların uçotu sxemi aşağıdakı cədvəldə verilmişdir. Kart hesabından çıxarış daxil olanda çıxarışın məlumatları 224-cü hesabın debeti və kreditində əks olunan məbləğlə üzləşdirir. Təhtəlhesab məbləğlərin hərəkəti uçotu kart hesabından bank çıxarışı əsasında əks etdirilir (əgər təhtəlhesab şəxs hələ hesabat verməmişdirsə). Bank – emitent tərəfindən təhtəlhesab şəxslərin əməliyyatları üzrə təşkilatın hesabından silinən vəsait həmin şəxs müəssisə tərəfindən təhtəlhesab qaydada verilən məbləğ hesab olunur. Kart hesabından silinə məbləğ 224 saylı “Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar” hesabının debetinə və 224-cü hesabın müvafiq subhesabının kreditinə yazılır. Kart əsasında alınan təhtəlhesab məbləğlərinin uçotu sxemi aşağıda cədvəldə verilmişdir (cədvəl 2.2):
Malların və xidmətlərin satışı zamanı plastik kartlardan istifadə edildikdə, ticarət təşkilatları, ticarət təşkilatları inkassaro yönəldilən məbləğlərin uçotu üçün 222 “Yolda olan köçürmələr” hesabından istifadə edir. Ticarət təşkilatlarında mallar və xidmətlərin satışı plastik kartlar vasitəsilə aparıldıqda uçotun sxemi aşağıdakı cədvəldə əks etdirilir (cədvəl 2.3.). Cədvəl 2.3. Malların kart ilə satışının uçotu
2.3. Malsatanlar və alıcılarla hesablaşmaların uçotu. Malsatanlarla (podratçılarla) hesablaşmaların uçotu. Malsatanlar dedikdə müqavilə (sifariş) üzrə material sərvətləri göndərən, müxtəlif növ işləri yerinə yetirən və xidmətlər göstərən müəssisələr başa düşülür. İnşaat üzrə podratçılar da belə təşkilatlardandır. Malalan təşkilatlardan xammal, material, mallar, yanacaq, inşaat materialları, ehtiyat hissələri, az qiymətli və tez köhnələn əşyalar və s. əldə edirlər. Alıcı təşkilatlar malsatan və podratçılarda qaydaya görə onlara mal-material sərvətləri daxil olduqda hesablaşma aparırlar. Hesablaşmalar qabaqcadan ödəniş qaydasından da həyata keçirilə bilər. Ödəniş (aksept) üçün qəbul olunan hesab-faktura mal-material resursları uçota alınan hesablarda əlavə dəyər vergisiz əks etdirilir. Daha konkret desək-materiallar 201 “Materiallar ehtiyatları” hesabında, qurulmaq üçün avadanlıqlar 111 “Torpaq, tikili və avadanlıqlar” hesabında, yerinə yetirilən işlər və görülən xidmətlər 202-ci hesabın müxtəlif subhesablarda qeydə alınır. Malsatanlar tərəfindən müstəqil mövqedən hesab-fakturaya daxil edilən əlavə dəyər vergisi 521 “Vergi öhdəlikləri” hesabında qeyd edilir. Malsatanlardan daxil olan hesab-faktura çox ciddi surətdə yoxlanılmalıdır. Bu zaman əlavə dəyər vergisinin ayrıca mövqedən əks etdirilməsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Əgər, ƏDV hesab-fakturada ayrıca qeyd olunmamışdırsa, onda malalan onun üçün müstəqil sətir açmaq hüququna malik deyildir. Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar 531 saylı hesabın debetində, pul vəsaitlərinin hansı hesabdan köçürülməsindən asılı olaraq (hesablaşma hesabı, valyuta hesabı, akkreditiv, çek kitabçalarının çekləri) 222, 223 və yaxud 225-ci hesabın kreditinə yazılır. Əgər, alıcı qısamüddətli və uzunmüddətli kreditlərdən istifadə edirsə, müvafiq surətdə 401, 501 saylı hesablar kreditləşir. Kreditlərdən digər, hüquqi şəxslər istifadə edərlərsə, onda borc hesabları (404, 504) kreditləşir. Praktikada elə hallar olur ki, malsatanlar tərəfindən yola salınan məhsullar ödənişi üçün hesablaşma sənədlərindən tez daxil olur. Bəzən də əksinə, hesablaşma sənədləri gəlib çıxır, məhsullar isə ya yoldadır, ya da hələ ki, malsatanın mühafizəsindədir. Birinci hal fakturasız mal göndərişi haqda faktı, ikinci hal isə yolda olan məhsullar haqda faktı xarakterizə edir. Fakturasız daxil olan məhsullar satış (müqavilə) və yaxud uçot qiymətləri ilə əlavə dəyər vergisiz əks etdirilir. ƏDV mməbləği isə hesablaşma sənədləri daxil olduqdan sonra qeydə qeydə alınır. Fakturasız mallara mədaxil edən alıcı bu haqda təcili surətdə məktubla və sərvətlərin qəbulu haqda aktla birlikdə malsatanı xəbərdar edir. Malsatanların hesabnaməsi daxil olduqda əvvəlcə edilən yazılış edilir. Yolda olan maddi sərvətlərin dəyəri ayın axırında dəyəri ödəniləndə müəyyən olunur: Müasir şəraitdə bəzi hallarda hüquqi şəxslər özlərinin arasındakı hesablaşmaları barter qaydasında həyata keçirir. Bu halda alıcılarla malsatanların hesablaşmalarının mühasibat uçotunun hesablarında əks etdirilməsi qaydasında aşağıdakı kimi təsəvvür etmək olar:
Müasir şəraitdə respublikanın kommersiya ilə məşğul olan müəssisələri hesablaşmaları təkcə manatla deyil, həm də sərbəst konvertləşən valyuta ilə (qüvvədə olan məzənnə ilə) də həyata keçirirlər. Rezident-təşkilatların respublika ərazisində xarici valyuta ilə hesablaşmaları qadağandır. Belə hesablaşmalara istisna halda Mərkəzi Bank icazə verməlidir. Sərbəst konvertləşən valyuta ilə bütün hesablaşmalar analitik uçotda hər bir debitor və kreditor üzrə eyni zamanda həm xarici valyuta ilə, həm də manata çevrilməklə göstərilir. Ayın axırında debitor və kreditor hesablarında müəyyənləşən xarici valyuta ilə borclar da Respublika Milli Bankının məzənnəsi ilə manata çevrilməlidir. Bu zaman əmələ gələn müsbət məzənnə fərqi əməliyyat mənfəəti kimi mənfəət hesabına, mənfi fərq isə əməliyyat zərəri kimi zərərlərə aid edilir. Müsbət və mənfi məzənnə fərqlərini il ərzində 542 “Gələcək hesabat dövrlərinin gəlirləri” hesabının “Məzənnə fərqləri” hesabında əks etdirməyə icazə verilir. Dekabr ayının sonunda müsbət fərq saldosu əməliyyat gəlirlərinin, mənfi fərq isə əməliyyat zərərlərinə aid edilir. Nəticədə 801 “Gələcək dövrlərin gəlirləri” hesabının “Məzənnə fərqi” subhesabı bağlanılır. Əgər, malsatan və podratçılarla hesablaşmalar sərbəst konvertləşən valyuta ilə aparılırsa, onda 531 saylı hesabın tərkibində “Sərbəst konvertləşən valyuta ilə malsatan və podratçılarla hesablaşmalar” adlı subhesab açmaq məqsədə uyğundur. Malsatanlardan sərbəst konvertləşən valyuta ilə hesab-faktura alan alıcı təşkilat onları adi qaydada aksept edir. Malsatanların hesabnaməsinin ödənməsi adətən ödəniş gününün məzənnəsi ilə həyata keçirilir. Bu məzənnə isə bir çox hallarda borcun baş verdiyi tarixdən fərqlənir. Yaranan məzənnə fərqini alıcı (sifarİşçi) əməliyyat xərclərinə və yaxud 80-ci hesabın gəlirlərinə aid edir. Ayın axırında malsatanların sərbəst konvertləşən valyuta ilə ödənilməmiş hesabnamələri respublika Mərkəzi Bankının məzənnəsi əsasında manata çevrilir. Baş verən məzənnə fərqi 531-cı hesabdan 801-ci hesaba silinir. Mənfi fərqə belə yazılış verilir: D-t 801 K-t 531
Müsbət fərqə isə belə yazılış tərtib olunur: D-t 531
K-t 801 Respublika müəssisələri idxal üzrə əsas vəsaitləri, material sərvətlərini, azqiymətli əşyaları və malları satın alır. Sərvətlərin satın alınması üçün bilavasitə xarici malsatanlarla və yaxud vasitəçi xarici ticarət təşkilatları ilə müqavilə (kontrakt) bağlanılır. Müqavilədə kontraktda bunlar göstərilməlidir: kontraktın predmeti, sərvətlərin miqdarı və keyfiyyəti, onların dəyəri, kontraktın icra olunduğu yer (malgöndərilməsinin bazisi), onun icra müddəti, ödənişin şərtləri, zəmanət qablaşdırma, markirova və digər zəruri rekvizitlər. Bu zaman yadda saxlamaq lazımdır ki, kontraktın icra olunduğu yer malın qiymətinə təsir göstərir, daşınma üzrə xərclərin malalan və satıcılar arasında bölüşdürülməsi qaydasını müəyyənləşdirir, habelə kontrakt üzrə sərvətlərin daşınması ilə əlaqədar tərəflərin vəzifələrini təyin edir. Sövdələşmənin yeri (məntəqəsi) ona görə vacibdir ki, kontraktın icra yerində malsatan tərəfindən verilən mallar müqavilənin şərtlərinə uyğun gəlməlidir. Sərvətlərin sonradan keyfiyyət dəyişikliyinə (xarab olma, keyfiyyətin pisləşməsi və s.) məsuliyyəti artıq malsatan daşımır, malgöndərilməsinin şərtləri belə ola bilər. Franko-vaqon-Azərbaycan sərhədində dəmir yolu məntəqəsinin adını göstərməklə malın verilməsi; Franko-avtomobil-Azərbaycan sərhədində avtomobili sərhədi keçdiyi məntəqəni göstərməklə malın verməsi və s. Daxil olan yük gömrük yoxlamasından keçirilir. Ünvanına mal daxil olan təşkilat gömrük rüsumu, əlavə dəyər vergisi, aksiz vergisi və s. ödəməlidir. Sadalanan ödənişlərin əsasında daxil olan sərvətlərin gömrük dəyəri müəyyənləşdirilir. Əgər, gömrük bəyannaməsinin materialın dəyəri 5000 dollar göstərilmişdirsə, ona malın gömrük dəyəri həmin günə məzənnə əsasında manatla ekvivalentə çevrilməlidir. Bu məbləğdən də gömrük rüsumu tutulur. Əlavə dəyər vergisi isə müvafiq həcmdə hesablanır. Sifarİşçilərlə, malsatanlar və podratçılar arasında hesablaşma münasibətləri prosesində avans ödəmələrindən istifadə etmək zərurəti meydana çıxır. Belə ödənişlər adətə müqavilələrdə nəzərdə tutulur. Müqavilə əsasında alıcı mala görə avans ödəyir. Avans ödənişləri bağlanılan müqaviləyə istinad olunmaqla ödəmə tapşırıqları ilə rəsmiyyət salınır. Malalan təşkilat istehsal prosesini həyata keçirmək üçün zəruri olan xammalı, materialları və digər komponentləri satın alaraq satılması vacib sayılan öz məhsulunu yaradır. Bu zaman o, öz məlumatını satan rolunda çıxış edir. Bəzən bu təşkilat özünün kommersiya fəaliyyəti üçün müəyyən malları satın alır, onları əhaliyə (özünün əmək kollektivinə) satır. Onun hesablaşma münasibətləri malanlar və digər fiziki şəxslərlə başqa cür olur. Eyni zamanda alıcı təşkilat iş və xidmətlər üzrə müxtəlif sifarişləri də yerinə yetirilə bilər. Alıcılarla hesablamaların uçotu subhesablarda aparılır.
Malsatan təşkilat bağlanılan müqavilə əsasında alıcıdan (sifarİşçidən) nəzərdə tutulan işləri yerinə yetirmək üçün avans alır (əlavə dəyər vergisi daxil edilməklə). Sərbəst konvertləşən valyuta ilə daxil olan avansın uçotunun özünün xüsusiyyətləri var. 2.4. Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmaların uçotu. Müəssisə və təşkilatlar özlərinin maliyyə-istehsalat fəaliyyətlərini düzgün qurmaq üçün debitor və kreditor borclarının vaxtında müəyyən edilməsi və ödənilməsini təşkil etməlidir. Başqa müəssisələrin və təşkilatların hər hansı bir müəssisəyə olan borcları debitor borcları adlanır. Müəssisənin digər müəssisələrə olan borcları isə kreditor borcları adlanır. Bu və ya digər müəssisə və təşkilatlar arasında hesablaşmalar I fəsildə qeyd etdiyimiz kimi nağd pulla aspektlə, xüsusi hesabların akkreditiv forması, limitləşdirilmiş çeklərlə və s. aparılır. Hesablaşmaların vaxtında ödənilməsi, bəzən əlaqədar müəssisə və təşkilatların hesabında pul vəsaitinin olmaması borcların yaranmasının əsas səbəblərindən biridir. Bundan başqa yolda olan vəsaitlər, mallar istehlakçıya çatdırılırsa, lakin hələ ödənilməyibsə, bunlarda debitor və kreditor borclarına aiddir. Debitor və kreditor borcları bir ildən digər ilə keçirilmir. Borc vaxtında qaytarılmayanda gecikmiş hər gün üçün peniya, faiz alınır. Debitor və kreditor borclarını vaxtında qaytarılması müəssisələrin və təşkilatların öz gəlirlərindən düzgün və səmərəli istifadəyə imkan verir. Mühasibat uçotunun, o cümlədən pul vəsaitləri və müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmaların uçotu yeni hesablar planında xeyli təkmilləşdirilməyə məruz qalmışdır. Bu yeni hesab planı bazar şəraitində material ehtiyatları pul vəsaitləri, debitor və kreditorlarla hesablaşmaların uçotunun qurulması əsasları, qarşısında duran vəzifələr, uçotun bu sahəsinin kompleks mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması, pul vəsaitlərinin səmərəli saxlanılması və s. haqqında tədbirlər nəzərə almışdır. Həmçinin, ixtisaslı mühasibat İşçilərinin hazırlanması, bu sahəyə təcrübəli İşçilərin cəlb edilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Pul vəsaiti və hesablaşmaların uçotu mühasibat uçotunda ən mürəkkəb sahələrdən biridir. Ona görə də burada mühasibat hesablaşmalarından geniş istifadə edilməlidir. Müəssisədə mühasibat uçotu qismən mərkəzləşdirilmiş qaydada həyata keçirilir. Müəssisədə mərkəzi mühasibatlıqla yanaşı sex mühasibatlıqları da vardır ki, onlar da əsas sexlərdə ilkin əməliyyatları sənədləşdirilir, yekunlaşdırır və müəssisənin mərkəzi mühasibatlığına təhvil verirlər. Mərkəzi mühasibatlıq baş vermiş təsərrüfat əməliyyatlarının nə dərəcədə qanunauyğun olmasını, sənədlərin forma və məzmuna doğru olmasını yoxlayır, daxil olmuş sənədlər əsasında məlumatları qruplaşdırır, yekunlaşdırma apararaq sənədlərə işlənir. Müəssisədə pul vəsaitləri və hesablaşmaların uçotunun maliyyə İşçisi yerinə yetirir və o, müəssisənin baş mühasibat İşçisi hesab olunur. Mühasibat İşçisi kassa planını tərtib edir, kassada və hesablaşma hesabında olan vəsaitlərin hərəkətinə nəzarət edir, ssudalar üzrə əməliyyatları yoxlayır, bank çıxarışlarına əsasən jurnal-orderlərdə qeydlər aparır. Müəssisədə maliyyə vəziyyətinin xeyli dərəcədə yaxşı olması, onun iqtisadi səmərəliliyinin yüksək olması pul vəsaitlərinin, hesablaşmaların uçotunun düzgün təşkili və aparılmasına asılıdır. Vaxtında aparılan kassa uçotu kassa intizamını möhkəmləndirir, artıq pul vəsaiti verilməsi və xərclənməsi hallarını aradan qaldırır, özbaşına mədaxil və silinmələrin aradan çıxarılmasına kömək edir. Kassa uçotu kassa kitabında vaxtında qeydlər edilməsinə, baş vermiş əməliyyatlar üzrə sənədlərin yazılması və kitabda qeyd edilməsi, alınmış pul vəsaitlərin düzgün saxlanmasına nəzarətin artırılması, əmək haqqının vaxtında verilməsi və deponentləşdirilmiş əmək haqqının vaxtında Dövlət Bankına qaytarılmasına nəzarət etməyə imkan verir. Debitorlarla və kreditorlarla hesablaşmalrın vaxtında aparılması müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinə ciddi təsir edir. Belə ki, vaxtında aparılmayan əməliyyatlara görə müəssisə, cərimə, peniya, dəbbə pulu və s. təsərrüfat hesablı gəlir hesabına verməli olur ki, bu da müəssisədə maddi maraq prinsipini xeyli zəiflədir. Ona görə də müəssisədə pul vəsaitin hesablaşmaların uçotu vaxtında təşkil edilməli, sənədləşdirmə işinin səviyyəsi yüksəldilməsi, bu sahədə baş mühasib və müəssisə direktorun məsuliyyəti artırılmalıdır. Bazar münasibətləri şəraitində müəssisələrin müstəqilliyi artdıqca, onların debitorlarla və kreditorlarla hesablaşmaları daha dəqiq aparılmalıdır. Belə ki, bazar şəraitində müəssisələr əvvəllər olduğu kimi dövlət büdcəsi vəsaiti hesabına deyil, ancaq öz vəsaitləri hesabına yaşayır. Debitorlarla və kreditorla hesablaşmaların uçotunda borcların silinməsinin də vacib əhəmiyyəti vardır. Bu hesab aktiv-passiv hesabdır. Bu o zaman bağlanır ki, borc olmasın. Lakin bu hal çox nadir halda olduğundan hər iki tərəf açıq qalır. Müəssisələrdə ildə bir dəfədən az olmayaraq alıcılarla, malgöndərənlərlə və başqa debitorlarla və kreditorlarla hesablaşmaların inventarizasiya keçirilir. İnventarizasiya zamanı müəssisələr və təsərrüfat təşkilatları şəxsi hesablarda çıxarışları dəyişdirilər. Kreditorların çıxışlarını debitorlara göndərilir. Çıxarışları alandan sonra debitorlar onları yoxlamalı və kreditorun borc qalığını təsdiq etməlidir və ya öz etirazını xəbər verməlidir. Fikir ayrılığı olan zaman hər 2 tərəf öz balanslarında o, məbləği saxlayırlar ki, onların mühasibat qeydlərindən keçir və onun düzgünlüyü müəyyən edilmişdir. Marağı olan tərəflər fikir ayrılığını həll etmək üçün dövlət və idarə arbitrajına və ya təyinatı üzrə məhkəməyə verirlər. Debitorlar tərəfindən ödənilməyən və bank tərəfindən inkassaya qəbul olunmayan borclar üzrə müəssisə debitorlardan onu məcburi qaydada tutmaq üçün İddia təqdim edirlər. Aktla birlikdə icra sənədləri xalq məhkəməsi tərəfindən təsdiq edilən məcburi borclar borclunun gücü çatmayanda və məcburi qaydada almaq mümkün olmayanda, zərərə silinir. Bu borclar debitorların əmlak vəziyyəti dəyişən zaman İddia olunur. Mal-material qiymətlərinin çatışmaması, israf olunması və oğurlanması üzrə, tutulması haqqında İddiaların sübut olunmasına görə məhkəmə tərəfindən etiraz olunan borclar, əgər çatışmamazlığın konkret günahkarları müəyyən edilməyən şəraitdə təbii itki normasından yuxarıdırsa, əmtəə-maddi qiymətlərin çatışmaması kimi balansdan silinir. İddia müddəti keçən debitor borcları dövlət müəssisələrində nazirliyin icazəsi ilə zərərə silinir. İddia müddəti keçməsində günahkar olan şəxslər məsuliyyətə cəlb olunur. Alınmasına ümid itirilmiş sair borclar adətən zərərə silinir. Kreditor və debitor borcları İddia müddətindən keçdikdə, İddia müddəti keçən aydan sonrakı ayın 15-i tarixdən gec olmayaraq müəssisənin mənfəəti hesabına mütləq ödənilməlidir. Dövlət müəssisələri arasındakı mübahisələr üzrə, habelə dövlət və kooperativ müəssisələri və təşkilatları arasındakı mübahisələr üzrə İddia müddəti, borc əmələ gələndən bir il sonra keçir, nəqliyyat təşkilatları ilə mübahisələr üzrə İddia müddəti 6 aydan sonra keçir. Dəmir yolu, su və hava üzrə qarşılıqlı hesablaşmalar uçotunda İddia müddəti bir ildən sonra keçir. Göstərilmiş hesabla qarşılıqlı hesablaşmalar uçotun jurnal-order formasında 8 №-li jurnal-orderdə və 8a, 8b, 8v, 8q cədvəllərində aparılır. Hesablaşma əməliyyatlarının hər bir qrupuna ayrıca 8a №-li cədvəl açılır. 8a saylı cədvəlin daxilində hər bir debitora (kreditora) əməliyyatların sayından asılı olaraq bir və ya bir neçə sətir ayırırlar. Kredit qeydlərini müxabirləşən hesablar üzrə cədvəldə qeyd edirlər. Ayın axırında cədvəldə bütün dövriyyələr üzrə yekun çıxarılır və analitik uçot üzrə növbəti ayın əvvəlinə saldo çıxarılır. Bütövlükdə dövriyyələrin yekun qeydləri müxabirləşən hesablar üzrə müəyyən qaydada 8 saylı jurnal-orderə keçirilir. 8b saylı cədvəldə icra sənədləri üzrə əmək haqqından tutulan hissələr uçota alınır. 8b saylı cədvəli listlərdən istifadəyə görə ildə bir dəfə açırlar. 8v saylı cədvəldə mənzilin və kvartiraların sahibləri ilə hesablaşmaların analitik uçotu həyata keçirilir. 8q saylı cədvəldə uşaq müəssisələrinə qəbul olunmuş uşaqların valideynləri ilə analitik uçot aparılır. Cədvəlləri illik açırlar. 8 saylı jurnal-orderdə kredit dövriyyəsinin tutuşdurulması digər reyestrlərin məlumatları ilə aşağıdakı kimi həyata keçirilir. 431, 531 saylı hesabların kredit dövriyyələrini yekunlaşdırırlar: 221 saylı hesab üzrə 1a saylı cədvəlin məlumatları ilə; 223 saylı hesab üzrə - 2a saylı cədvəldə; 225 saylı hesab üzrə 3a, 3b saylı cədvəl üzrə; 531 saylı hesab üzrə - 6 saylı jurnal-order ilə; 533 saylı hesab üzrə - 21 saylı İşçi cədvəl ilə; 202 saylı hesab üzrə - 4a saylı cədvəlin məlumatları ilə yekunlaşdırırlar; hesabların yekunlaşdırılmasında və 8 saylı jurnal-orderdə təsvir olunmuş hesabların kredit dövriyyəsini tutuşdurduqdan sonra baş kitaba köçürülür. Yüklə 410 Kb. Dostları ilə paylaş:
|