Magistratura məRKƏZİ” Əlyazması hüququnda Rzayev Murad Əsgər oğlu

I FƏSİL. MALİYYƏ SABİTLİYİNİN VƏ ÖDƏMƏ QABİLİYYƏTİNİN TƏHLİLİNİN NƏZƏRİ-METODOLOJİ ƏSASLARI

1.1. Maliyyə sabitliyi və ödəmə qabiliyyətinin təhlilinin əhəmiyyəti, vəzifələri və əsas üsulları

Bazar münasibətləri şəraitində bütün kommersiya təşkilatları həm özlərinin, həm də biznes tərəfdaşlarının maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirilməsi problemi ilə qarşılaşırlar. Kommersiya təşkilatları maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirərkən çoxlu sayda amillərin təsiri nəzərə alınmalıdır. Lakin bütün hallarda daha çox diqqət yetiriləsi amil dövriyyə kapitalının vəziyyəti və ondan istifadənin nəticəsidir. Çünki, bir tərəfdən, dövriyyə kapitalının vəziyyəti, onun strukturu, hərəkət (dövretmə) sürəti maya dəyəri, rentabellik, kreditin istifadəsi səmərəliliyi və s. kimi kommersiya təşkilatlarının əsas iqtisadi göstəricilərinə təsir fəaliyyətində maraqları olduqlarından, kommersiya təşkilatlarının təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin müxtəlif tərəfləri, xüsusilə onun maliyyə vəziyyəti və sabitliyi davamlı olaraq təhlil olunur və qiymətləndirilir. Belə təhlil və qiymətləndirmənin nəticələri isə onun əsaslandığı iqtisadi informasiyanın, təhlil və qiymətləndirmə üsullarının düzgün və dəqiq seçilməsindən həlledici dərəcədə asılıdır.

Təşkilatın maliyyə vəziyyətini xarakterizə edən göstəricilərdən biri onun ödəmə qabiliyyətidir, yəni nağd pul resursları ilə öz ödəmə öhdəliklərini vaxtında yerinə yetirməkdir.

Beləliklə, ödəmə qabiliyyəti — bu qabiliyyət ticarət, kredit və ödəmə xarakteri daşıyan digər əməliyyatları ilə bağlı yaranan öz ödəmə öhdəliklərini vaxtında yerinə yetirməkdir [15, 43].

Balans üzrə ödəmə qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi onların pul vasitələrinə çevrilməsi üçün tələb olunan vaxtla müəyyən edilən dövriyyə aktivlərinin likvidliyinin xarakteristikası əsasında həyata keçirilir. Bu aktivin inkassasiyası üçün nə qədər az vaxt daha az tələb olunarsa, onun likvidliyi o qədər yuxarı olar.

Balansın likvidliyi — təsərrüfat subyektinin pul aktivlərini nağd pula yönəltmək və öz ödəmə öhdəliklərini yerinə yetirmək imkanıdır, daha dəqiq isə — bu təşkilatın borc öhdəliklərinin onun aktivləri ilə əhatə olunma dərəcəsidir, hansıların ki, nağd pula çevrilməsinin müddəti ödəmə öhdəliklərinin ödənilməsi müddətinə uyğundur. Bu mövcud ödəmə vasitələrinin ölçüsünün qısamüddətli borc öhdəliklərinin ölçüsünə uyğunluğunun dərəcəsindən asılıdır [15, 46].

Təşkilatın likvidliyi — bu balansın likvidliyindən daha ümumi anlayışdır. Balansın likvidliyi yalnız daxili mənbələrin (aktivlərin reallaşdırılması) hesabına ödəmə vasitələrinin tədqiqini nəzərdə tutur [17, 51]. Lakin təşkilat əgər onun iş dünyasında uyğun imici varsa və investisiya cəlbediciliyi kifayət qədər yüksək səviyyəsi varsa kənardan borc vasitələrini cəlb edə bilər.

Ödəmə qabiliyyəti və likvidlik anlayışları çox yaxındır, lakin ikinci daha həcmlidir. Təşkilatın balansının likvidliyinin dərəcəsindən ödəmə qabiliyyəti asılıdır. Eyni zamanda likvidlik həm hesablamaların cari vəziyyətini, həm də perspektivini kimi xarakterizə edir. Təşkilat hesabat tarixində ödəmə qabiliyyətli ola bilər, lakin gələcəkdə əlverişsiz imkanlara malik ola bilər və əksinə.

İqtisadi ədəbiyyatda təşkilatın ödəmə qabiliyyətini təmin edən müflislik və özünüləğvetməsi və dövriyyə aktivlərinin likvidliyi zamanı onların sürətli reallaşdırmasının imkanı kimi ümumi aktivlərin likvidliyi anlayışlarını ayırırlar [13, 38].

Balansın likvidliyi təşkilatın ödəmə qabiliyyətinin və likvidliyinin əsasdır (bünövrəsidir). Başqa sözlə, likvidlik — bu ödəmə qabiliyyətinin qorunub saxlanılmasının üsuludur [15, 66]. Lakin eyni zamanda, əgər təşkilat yüksək imicə malikdirsə və daim ödəmə qabiliyyəti olandırsa, onda ona öz likvidliyini qoruyub saxlamaq daha asandır.

Ödəmə qabiliyyətinin hesablaması konkret tarixdə aparılır. Bu qiymətləndirmə subyektivdir və dəqiqliyin müxtəlif dərəcəsiylə yerinə yetirilmiş ola bilər. Ödəmə qabiliyyətinin təsdiq olunması üçün yoxlayırlar: hesablaşma hesablarında, valyuta hesablarında, qısamüddətli maliyyə qoyuluşlarında pul vasitələrinin mövcudluğunu.

Bu aktivlər optimal ölçüyə malik olmalıdır. Bir tərəfdən, hesablarda pul vəsaitlərinin ölçüsü nə qədər çox olarsa, o qədər çox iddia etmək olar ki, müəssisə cari hesablar və ödənişlər üçün kifayət qədər vəsaitlərə malikdir [16, 84].

Digər tərəfdən, pul hesablarında vəsaitlərin əhəmiyyətsiz qalıqlarının mövcudluğu həmişə bildirmir ki, müəssisənin ödəyə qabiliyyəti yoxdur: vəsaitlər hesab, valyuta hesablarına, yaxın günlər ərzində kassaya daxil ola bilər, qısamüddətli maliyyə qoyuluşlarını pul nağd pula çevirmək asandır. Nağd pulun daimi böhran çatışmazlığı ona gətirib çıxarır ki, təşkilat texniki olaraq ödəmə qabiliyyəti olmayan çevrilir, buna isə artıq müflisliyə gedən yolda birinci pillə kimi baxıla bilər; vaxtı ötmüş borcun olmaması və ödənişlərdə ləngimələr; kreditlərin vaxtsız ödənməsi, həmçinin kreditlərdən uzun müddətli fasiləsiz istifadə.

Aşağı ödəmə qabiliyyəti həm təsadüfi, müvəqqəti, həm də uzun müddətli, xroniki ola bilər. Bunun səbəbləri ola bilərlər:

- maliyyə resursları ilə kifayət qədər təmin olunmamaq; məhsulun reallaşdırması planının yerinə yetirilməməsi;

- dövriyyə vəsaitlərinin irrasional strukturu; müqavilələrdən ödənişlərin vaxtsız daxil olması; nəzarətdə olan mallar və başqaları. Onun sabitliyi sağ qalma dərəcəsinin girovu kimi və müəssisənin vəziyyətinin sabitliyinin əsası kimi xidmət edir. Təşkilatın sabitliyinə müxtəlif amillər təsir göstərir:

- mal bazarında müəssisənin vəziyyəti;

- ucuz, tələb olunan məhsulun istehsalı və buraxılışı;

- onun işgüzar əməkdaşlıqda potensialı;

- xarici kreditorlardan və investorlardan asılılığın dərəcəsi; ödəmə qabiliyyəti olmayan debitorların mövcudluğu;

- təsərrüfat və maliyyə əməliyyatlarının effektivliyi və s. [20, 36].

Amillərin belə müxtəlifliyi sabitliyin özünü də növlərə ayırır. Belə ki, müəssisəyə uyğun olaraq o belə ola bilər: ona təsir edən amillərdən asılı olaraq — daxili və xarici, ümumi (qiymət), maliyyə. [16, 64].

Daxili sabitlik — bu təşkilatın fəaliyyətinin stabil yüksək nəticəsi təmin olunduğu zaman ümumi maliyyə vəziyyətidir. Ona nail olmasının əsasında daxili və xarici amillərin dəyişikliyinə aktiv münasibət göstərmə prinsipi dayanır.

Təşkilatın xarici sabitliyi onun fəaliyyəti çərçivəsində həyata keçirilən iqtisadi mühitin sabitliyi ilə şərtlənir. Ona bütün ölkə miqyasında bazar iqtisadiyyatının müvafiq idarəetmə sistemi ilə əldə edilir.

Təşkilatın ümumi sabitliyi — bu pul axınlarının belə hərəkətidir, hansı ki, vəsaitlərin (gəlirlər) xərclər üzərində daimi daxil olmasının artmasını təmin edir [21, 87].

Maliyyə sabitliyi xərclərin üstündə gəlirlərin sabit artmasının əks edilməsidir, müəssisənin sərbəst pul vəsaitləri ilə manevr etməsini təmin edir və onların effektiv istifadəsi yolu ilə fasiləsiz istehsalat prosesinə və məhsulun reallaşdırmasına imkan yaradır. Buna görə maliyyə sabitliyi bütün istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin prosesində formalaşdırılır və müəssisənin ümumi sabitliyinin əsas komponentidir.

Bu və ya digər tarixdə maliyyə vəziyyətinin sabitliyinin təhlili belə suala cavab verməyə icazə verir: bu tarixdən əvvəlki dövr ərzində təşkilat maliyyə resurslarını nə qədər düzgün idarə edirdi. Vacibdir ki, maliyyə resurslarının vəziyyəti bazar tələblərinə uyğun olsun və təşkilatın inkişafları tələbata cavab versin, çünki kifayət etməyən maliyyə sabitliyi istehsalın inkişafı üçün ödəmə qabiliyyətinin olmamasına və təşkilatda vəsaitlərin yoxluğuna, artıq olan isə — inkişafa mane olmağa, müəssisənin xərclərini artıq ehtiyatlarla və invertarla yükləməsinə gətirib çıxara bilər [22, 114].

Beləliklə, maliyyə sabitliyinin mahiyyəti effektiv formalaşmayla, bölgüylə və maliyyə resurslarından istifadəylə müəyyən edilir, ödəmə qabiliyyəti isə onun xarici təzahürü kimi çıxış edir [12, 74].

Təşkilatın sabitliyinin ən yüksək forması onun daxili və xarici mühit şəraitində inkişaf etmək qabiliyyətidir. Bunun üçün təşkilat maliyyə resurslarının elastik strukturuna malik olmalıdır və zəruri olduqda borc vasitələrini cəlb etmək imkanına malik olmalıdır, yəni, krediti qabiliyyətli olmalıdır [23, 138].

Maliyyə sabitliyinin təhlilinin vəzifələri aşağıdakıları özünə daxil edir:

- maliyyə sabitliyinin ümumi səviyyəsinin müəyyən olunması;

- şəxsi dövriyyə vəsaitlərinin cəminin hesablaması və onun dinamikasına təsir edən amillərin üzə çıxardılması;

- ehtiyatların və xərclərin formalaşması sahəsində maliyyə sabitliyinin qiymətləndirilməsi;

- maliyyə sabitliyinin tipinin müəyyən edilməsi.

Balans likvidliyinin təhlili və ona nəzarət təkcə hesablaşmaların mövcud vəziyyəti ilə deyil, həm də onun gələcək perspektivləri ilə səciyyələnir. Buna görə də müəsisənin ödəmə qabiliyyətinin təhlilinin qarşısında aşağıdakı başlıca vəzifələr qoyulur:

1) müəssisə daxilində maliyyə resurslarından istifadənin obyektiv qiymətləndirilməsi və təhlili;

2) maliyyə vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün müəssisənin daxili ehtiyatlarının müəyyən edilməsi;

3) müəssisəsə ilə xarici maliyyə kredit orqanları arasındakı münasibətlərin yaxşılaşdırlması;

Müəssisənin maliyyə sabitliyinin qiymətləndirilməsi üçün aşağıdakı üsullar tətbiq edilir:

− xalis aktivlərin qiymətləndirilməsi metodu;

− əmsal metodu (kapital strukturunun əmsallarının və öhdəliklərin örtülmə əmsallarının dinamikasının hesablanması və təhlili);

− şəxsi dövriyyə vəsaitləri ilə təmin olunmanın qiymətləndirilməsi metodu (ehtiyatların nisbətinin və onların maliyyələşdirməsinin mənbələrinin təyini);

− maliyyə sabitliyinin təminatı üçün ilkin şərtlərin yaradılması mövqeyindən aktivlərin strukturunun dinamikasının təhlil və qiymətləndirilməsi.

- inteqral göstəricisinin hesablaması metodu;

- matris metodu [15,. 52-58].

Sadalanan metodlardan hər biri özünə görə təcrübədə tətbiq üçün yarayır, ancaq yadda saxlamaq lazımdır ki, bütün metodlar öz üstünlüklərinə və çatışmazlıqlara malikdir.

Müəssisənin maliyyə sabitliyinə və ödəmə qabiliyyətinə bilavasitə təsir göstərirlər: xüsusi kapital, ehtiyatlar və xərclər, əsas və borc vəsaitlərinin nisbət. Bütün bunların təsirini bilərək, onun artımının bir sıra strategiyaları qeyd etmək olar.

1) ehtiyatların və xərclərin artıqlığının ixtisarı. Belə ixtisara malların və hazır məhsulun qalıqlarının satılması, istehsal ehtiyatlarının artıqlarının aradan qaldırılması ilə nail olunur. Ehtiyatların və xərclərin azalmasının ölçüsü sabitliyin arzu olunan tipindən asılıdır. Əgər müflislikdən getmək və heç olmasa qeyri-sabit maliyyə vəziyyətinə keçmək lazımdırsa, onda sabitliyin üçüncü şərtinə nail olmaq lazımdır. Normal sabitliyi təmin etmək üçün sabitliyin ikinci şərtinin icrası lazımdır.

Sabitliyin artırılmasının bu üsulunun üstünlüyü həm təşkilati, həm də texniki planda onun sadəliyidir. Çatışmazlığı isə o fakt ola bilər ki, müəssisə kifayət qədər tez reallaşan ehtiyatlara malik deyil və ya onun satışla bağlı problemləri var.

2) şəxsi kapitalın artırılması. Belə strategiya şəxsi dövriyyə vəsaitlərinin yekun artımı hesabına maliyyə sabitliyinin artımını təmin edir. Çünki şəxsi dövriyyə vəsaitləri şəxsi kapitalın və əsas vəsaitlərin fərqini təşkil edir, şəxsi kapitalın dəyişikliyi şəxsi dövriyyə vəsaitlərinin dəyişikliyinə gətirib çıxaracaq. Şəxsi kapitalın artırılmasına nizamnamə kapitalının artımı, dividentlərin azalması və bölüşdürülməmiş gəlirin və ehtiyatların artımıyla, rentabelliyin qalxması yolu ilə nail olunur.

Cəmiyyətin nizamnamə kapitalının artımı kontragent kimi partnyorlardan qarşısında onun cəlbediciliyini yüksəltməyə və müəssisənin dövriyyəsinə vergi xərcləri olmadan əlavə pul vasitələrini daxil etməyə icazə verir, çünki vergitutma məqsədilə nizamnamə kapitalına ödəmələr gəlir hesab olunmur, həmçinin ƏDV tutulmur.

Qanun nizamnamə kapitalının artımının üsullarını ətraflı təsnif edir:

– cəmiyyətin əmlakının hesabına;
– iştirakçılar tərəfindən əlavə qoyuluşların daxil edilməsi hesabına;

– əlavə qoyuluşun daxil olması haqqında ayrı-ayrı iştirakçının (ayrı-ayrı iştirakçıların) ərizəsinə əsasən;

– əlavə qoyuluşun daxil olması haqqında üçüncü şəxsin (üçüncü şəxslərin ərizələrinə) ərizəsinə əsasən.

Hədəflərdən asılı olaraq biznes sahibkarları nizamnamə kapitalının artımı üsulunu seçirlər.

Şəxsi kapitalın lazımlı ölçüyə qədər artması prosesinin uzunluğu və çətinliyi bu üsulun çatışmazlığıdır.

3) debitor və kreditor borcunu idarə etmə. Təşkilatın ödəmə qabiliyyəti və maliyyə sağlamlığı yalnız təşkilatın öhdəliklərinin strukturundan və onların icrasının müddətlərindən deyil, ilk növbədə, satıla bilən aktivlərin mövcudluğundan və daxil olmasından asılıdır.

Təşkilatın ödəmə qabiliyyətinin və maliyyə sabitliyinin səviyyəsi təşkilatın fəaliyyətinin effektivliyini xarakterizə edən debitor borcunun dövriyyəsinin sürətindən asılıdır.

Müəssisənin maliyyə vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün həm debitor, həm də kreditor borcuna dəqiq nəzarət etmək və idarə etmək, onların keyfiyyətini və nisbəti izləmək lazımdır.

Debitor borcu müəssisənin kreditor borcunun ödənilməsinin mənbəyidir. Əgər müəssisədə alıcılarla və sifarişçilərlə hesablamalarda məbləği dondurulacaqsa, onda pul vasitələrinin böyük defisiti hiss edə bilər, bu kreditor borcunun yaranmasına, büdcəyə ödənişlərin gecikdirilmələrinə, büdcədən kənar fondlara, sosial sığorta və təminat üzrə ayırmalara, əmək haqqı və başqa ödənişlər üzrə borclara gətirib çıxaracaq. Müqavilə öhdəliklərinin pozulması və təchizatçılara məhsulun vaxtında ödənilməməsi firmanın işgüzar reputasiyasının itməsinə və yekunda ödəyə bilməməyə və qeyri-likvidliyə gətirib çıxaracaq.[27, 48]

Buna görə də, maliyyə vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün hər müəssisə debitor və kreditor borcunun nisbətini izləməli, müəssisədə borcun ölçüsünü azaltmağa icazə verən yolları və üsulları tapmalıdır.