Magistratura məRKƏZİ” Əlyazması hüququnda Rzayev Murad Əsgər oğlu

II FƏSİL. MALİYYƏ SABİTLİYİNİN VƏ ÖDƏMƏ QABİLİYYƏTİNİN TƏHLİLİ METODİKASİ

2.1. Maliyyə vəziyyəti və onun sabitlik səviyyəsinin təhlili mеtodikası

Müəssisələrin maliyyə vəziyyəti formalaşma prosesi və onun maliyyə resurslarından istifadəsini əks etdirən göstəricilərinin məcmusu ilə səciyyələnir. Bazar iqtisadiyyatında müəssisənin maliyyə vəziyyəti təkcə müəssisənin işçilərini deyil, həm də onun tərəfdaşlarını, dövlət, maliyyə, vergi və digər orqanlarını maraqlandıran müəssisənin fəaliyyətinin son nəticələrini əks etdirir

Maliyyə vəziyyətinin təhlilinə təhlilin aşağıdakı növlərinin ardıcıl həyata keçirilməsi daxildir:

1. Hesabat dövründə müəssisənin maliyyə vəziyyətinin ilkin (ümumi) və maliyyə göstəricilərinin qiymətləndirilməsi.

2. Müəssisənin maliyyə sabitliyinin təhlili.

3. Müəssisənin likvidlik və kredit qabiliyyətinin təhlili.

4. Maliyyə nəticələrinin təhlili.

5. Dövriyyə vəsaitlərinin istifadəsinin təhlili.

6. Müəssisənin potensial müflisliyinin qiymətləndirilməsi.

Müəssisənin maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirilməsi standart balans hesabatları əsasında keçirilir, bura daxildir: mühasibat balansı (forma - № 1); mənfəət və zərərlər haqqında hesabat (forma № 2); kapitalın dəyişdirilməsi barədə hesabat(forma № 3); pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat (forma № 4); Müəssisənin balansına əlavə(forma № 5); debitor və kreditor borclarının hər bir baxılan hesabat tarixində şərhi; Son 6 ayda borcun ödənilməsi üzrə müəssisənin aylıq arayış, auditor rəyi və s.

Hesabatın hazırlanması zamanı müəssisənin maliyyə vəziyyətinin təhlili zamanı aşağıda verilmiş, bir sıra mütləq və nisbi göstəricilər hesablanır:

1. Likvidlik göstəriciləri:

a) ümumi əmsal örtüyü - müəssisənin qısamüddətli öhdəliklərinin ödənilməsi üçün istifadə oluna bilən örtük dövriyyə vəsaitlərinin kifayət qədər olmasını göstərir;

b) təcili likvidlik əmsalı - debitorlarla ilə hesablaşmaların vaxtında aparılması şərti ilə müəssisənin ödəmə imkanlarını proqnozlaşdırır;

c) vəsaitlərinin mobilləşdirilməsi zamanı likvidlik əmsalı - öz qısamüddətli öhdəliklərinin ödənilməsi üçün pul vəsaitlərinin mobilləşdirilməsinin zəruriliyi baxımından şirkətin ödəmə qabiliyyətinin maddi-istehsal ehtiyatlarından və xərclərindən asılılıq dərəcəsini qiymətləndirir

2. Maliyyə sabitliyi göstəriciləri:

a) borc və xüsusi vəsaitlərin nisbəti – müəssisənin xüsusi vəsaitlərinin aktivləri üçün qoyulan manat üçün nə qədər borc vəsaiti cəlb etdiyini göstərir;

b) xüsusi vəsaitlərlə təminat əmsalı – müəssisənin maliyyə sabitliyi üçün zəruri olan ondakı xüsusi dövriyyə vəsaitinin mövcudluğunu göstərir;

c) xüsusi dövriyyə kapitalının manevrlik əmsalı – lazım gəldikdə öz mənbələri hesabına xüsusi dövriyyə kapitalının səviyyəsini qoruyub saxlamaqda və dövriyyə vəsaitlərini artırmaqda müəssisənin qabiliyyətini qiymətləndirir

3. Resurslardan istifadənin intensivliyi:

a) xalis mənfəət üzrə xalis aktivlərin rentabelliyi - müəssisənin mülkiyyətçilərinə məxsus vəsaitlərin istifadəsinin effektivliyini qiymətləndirir. Birjada səhmlərin kotirovkaların səviyyəsinin qiymətləndirilməsində əsas meyar kimi xidmət edir;

b) satılan məhsulların rentabelliyi - müəssisə tərəfindən istehsal olunan məhsulun istehsalı və satışı üçün sərf olunan xərclərin səmərəliliyini qiymətləndirir.

4. İşgüzar fəallığının göstəriciləri:

a) dövriyyə kapitalının dövriyyə əmsalı - təhlil olunan dövr ərzində müəssisənin maddi və pul resurslarının dövriyyə sürətini və ya bu növ aktivin hər manatı üçün neçə manat dövriyyə (gəlir) götürülür ;

b) məcmu kapitalın dövriyyəni əmsalı - qoyulmuş məcmu kapitalın və ya səhmdarların risk etdiyi pul vəsaitlərinin aktivliyinin dövriyyə sürətini göstərir.

Təsərrüfat subyektinin maliyyə vəziyyəti - Bu, dövlət və digər təsərrüfat subyektləri qarşısında öhdəliklərin yerinə yetirilməsi, maliyyə resurslarından istifadə və kapitalın maliyyə qabiliyyətinin (yəni ödəmə qabiliyyəti, kredit qabiliyyətinin) onun xarakteristikasıdır. Təsərrüfat subyektinin maliyyə vəziyyətinin təhlilinə daxildir: rentabellilik və gəlirlilik; maliyyə sabitliyi; kredit qabiliyyəti; kapitaldan istifadə; valyuta özünümaliyyələşdirmə. [25, 41]

Maliyyə vəziyyətinin təhlili aşağıdakı əsas üsulların köməyi ilə aparılır: müqayisə, ümumiləşdirmə və qruplaşdırma, zəncirvari əvəz etmə. Müqayisə üsulu hesabat dövrü və əvvəlki dövr göstəriciləri ilə müqayisədə maliyyə göstəriciləri ilə onların plan dəyərləri (normativ, norma, limit) tutuşdurulması ilə bağlıdır. Ümumiləşdirmə və qruplaşdırma üsulu informasiya materiallarının analitik cədvəllərdə birləşməsindən ibarətdir. Zəncirvari əvəzetmə üsulu ayrı-ayrı amillərin maliyyə göstəricisinin məcmu səviyyəsinə ümumi kompleksdə onların təsirinin böyüklüyünün hesablanması üçün tətbiq edilir. Bu üsul o hallarda istifadə edilir ki, göstəricilər arasındakı əlaqəni funksional asılılıq formasında riyazi dəqiqliklə ifadə etmək olar. Zəncirvari əvəzetmə üsulunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, hər hesabat göstəricisini baza (yəni təhlil olunan göstərici ilə müqayisə olunan göstərici) göstərici ilə ardıcıl əvəz edərək, bu zaman bütün digər göstəricilərə dəyişməz kimi baxırlar. Bu dəyişiklik məcmu maliyyə göstəricisinə hər bir amilin təsir dərəcəsini müəyyən etməyə imkan verir.

Təsərrüfat subyektinin gəlirliliyi mütləq və nisbi göstəricilərlə səciyyələnir. Gəlirlilik mütləq göstəricisi - bu gəlirlərin və ya mənfəətin məbləği. Nisbi göstərici - rentabellik səviyyəsi. Məhsullarının istehsalı (malların, işlərin, xidmətlərin) ilə bağlı təsərrüfat subyektlərinin rentabellik səviyyəsi mənfəətin faiz nisbətinin məhsul satışının onun maya dəyərinə nisbətilə müəyyən edilir. Ticarət və ictimai iaşə müəssisələrinin rentabellik səviyyəsi mənfəət faiz nisbətinin malların (ictimai iaşə məhsulları) satışının mal dövriyyəsinə nisbətilə müəyyən edilir.

Təhlil prosesində xalis mənfəətin həcminin dəyişmə dinamikası, rentabellik səviyyəsi və onları müəyyən edən amillər öyrənilir. Xalis mənfəətə təsir edən əsas amillər məhsulun satışından gələn gəlirin həcmi, maya dəyərinin səviyyəsi, rentabellik səviyyəsi, reallaşmayan əməliyyatlar üzrə gəlirlər, reallaşmayan əməliyyatlar üzrə xərclər, mənfəətdən ödənilən mənfəət vergisi və digər vergilərin həcmidir. Gəlirin artım həcminin mənfəətin artımına təsiri maya dəyərinin azalması vasitəsilə özünü göstərir. Gəlirin həcminə nisbətdə bütün xərcləri iki qrupa bölmək olar: şərti-daimi və dəyişən. Şərti-daimi xərclər gəlirin məhsul satışından dəyişməsi zamanı məbləğin dəyişməməsinə deyilir. Bu qrupa aid edilir: icarə haqqı, əsas fondların amortizasiyası, qeyri-maddi aktivlərin köhnəlməsi və s. Bu xərclər tam məbləğ üzrə təhlil edilir. Bu xərclər məhsulun satışından alınan gəlirin həcminin mütənasib dəyişməsinə dəyişməsi xərcləridir. Bu qrup xammal, nəqliyyat xərcləri üçün əmək haqqının ödənilməsi və digər xərcləri əhatə edir. Bu xərclər xərclərin səviyyəsinin gəlirin həcminə fazilə müqayisəsi yolu ilə təhlil edilir.

Dövriyyə vəsaitlərinin mövcudluğunun və strukturunun təhlili təhlil edilən dövrün əvvəlində və sonunda bu vəsaitin həcmini müqayisə etməklə həyata keçirilir. Təsərrüfat subyektində quraşdırılmış dövriyyə vəsaitlərinin normativləri, bu normativlərlə müqayisə olunur, normallaşdırılan vəsaitlərin artıqlığı və ya çatışmazlığı barədə nəticə çıxarılır.

Kreditor və debitor borclarının vəziyyətinə xüsusi diqqət yetirirlər. Bu borclar normal və əsassız ola bilər. Əsassız kreditor borcuna tədarükçülərə hesablaşma sənədləri üzrə borcun vaxtında ödənilməməsi üzrə borclar aiddir. Əsassız debitor borcu, maddi ziyanın ödənilməsinə (dəyərlər, xarab olması, oğurluq) və digər iddialarla bağlı borcu əhatə edir. Əsassız borclar və maliyyə intizamının pozulması dövriyyə vəsaitlərinin qanunsuz cəlb olunması formasını özündə əks etdirir. Borcların yaranma tarixini yaratmaq vacibdir ki, vaxtında onların aradan qaldırılması nəzarəti həyata keçirmək mümkün olsun. [38, 30]

Müəssisənin maliyyə vəziyyəti aktivlərə yatırılmış vəsaitlərin nə qədər tez real pullara çevrilməsindən bilavasitə asılıdır. Pul vəsaitlərinin dövriyyəsinin başa çatdığı zaman periodu istehsal dövriyyəsinin müddətini özündə əks etdirir. Dövriyyədə vəsaitlərin tapılması müddəti bir sıra daxili və xarici xarakterli müxtəlif istiqamətli amillərin təsiri ilə müəyyən edilir. Dövriyyənin sürətinin şərti tətbiq olunan siyasətdən, aktivlərin formalaşmış strukturundan, müəssisənin əmtəə material dəyərlərinin qiymətləndirilməsinin istifadə olunan metodikasından asılılığı nümunə ola bilər. Nəzərə almaq lazımdır ki, dövriyyə vəsaiti nə qədər tez-tez dəyişirsə istehsalın seçilmiş idarəetmə strategiyası daha da səmərəli olar.

Müəssisənin maliyyə vəziyyətinin müəyyənləşdirilməsindən sonra onun maliyyə sabitliyi göstəricilərinin tədqiqi mühüm vəzifə sayılır.

Müəssisənin maliyyə vəziyyətinin sabitliyi maliyyə əmsalları sistemi ilə xarakterizə edilir. Onlar balansın aktiv və passivlərinin mütləq göstəricilərinin nisbəti əsasında hesablanır. Maliyyə əmsallarının təhlili onların kəmiyyətinin bazis kəmiyyəti ilə müqayisəsi, həmçinin hesabat dövründə və bir neçə ilə onların dinamikasının öyrənilməsi ilə həyata keçirilir.

Müəssisənin maliyyə sabitliyini, onun borc vəsaitlərindən qeyri-asılılığını xarakterizə edən mühüm göstəricilərdən biri müstəqillik əmsalıdır. Bu göstərici nizamnamə fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün avans edilmiş bütün vəsaitlərin ümumi məbləğində xüsusi vəsaitin payını göstərir. Hesab edilir ki, xüsusi vəsait (kapital) nə qədər çox olarsa, bazar iqtisadiyyatı şəraitində qarşıya çıxan gözlənilməz problemləri həll etmək üçün müəssisənin imkanları böyük olacaqdır.

Müstəqillik əmsalının minimal həddi 0,5 səviyyəsində qiymətləndirilir. Müstəqillik əmsalının artımı maliyyə müstəqilliyinin artmasını, müəssisənin öz öhdəliklərini ödəyəcəyinə zəmanəti və kənardan vəsaitlərin cəlb edilməsi üçün böyük imkanların olmasını göstərir. Lakin risklərin artması və yüksək inflyasiya tempi ilə xarakterizə olunan müstəqillik əmsalının 0,7 həddi məqbul hesab olunur.

Müstəqillik əmsalı cəlb edilən və borc vəsaitlər üzrə öhdəliklərinin həcminin xüsusi vəsaitlərin məbləğinə nisbəti kimi hesablanan borc və xüsusi vəsaitlərin nisbəti əmsalı ilə tamamlanır. Bu əmsal xüsusi vəsaitlərin hər rubluna müəssisənin nə qədər borc vəsaiti cəlb etdiyini göstərir. Əmsalın 1:2 nisbəti normal hesab edilir; burada ümumi maliyyələşmənin üçdə bir hissəsi borc vəsaiti hesabına təmin edilir.

Müəssisənin minimal maliyyə stabilliyinin saxlanması üçün, borc və xüsusi vəsaitlərin nisbəti əmsalı mobil və immobil vəsaitlərin nisbətinin kəmiyyəti ilə məhdudlaşmalıdır. Bu göstərici mobil və immobil vəsaitlərin nisbəti əmsalı adlanır.

Maliyyə vəziyyətinin sabitliyinin mühüm xarakterik göstəricisi manevrlik əmsalıdır. Bu əmsal müəssisənin sərəncamında olan xüsusi vəsaitlərin hansı hissəsinin az və ya çox dərəcədə manevretmə qabiliyyətinə malik mobil formasında olmasını göstərir. Maliyyə nöqteyi-nəzərindən manevrlik əmsalının artması və onun yüksək səviyyəsi hər zaman müsbət tərəfdən xarakterizə edilir. Bu zaman xüsusi vəsaitlər mobildir. Onların böyük hissəsi əsas vəsaitlərə və digər dövriyyədən kənar aktivlərə deyil, dövriyyə vəsaitlərinə yönəldilmişdir. Manevrlik əmsalı Əm>0,5 səviyyəsi optimal hədd hesab edilə bilər. Bu, o deməkdir ki, müəssisənin meneceri və sahibləri mobil və immobil aktivlərə xüsusi vəsait qoyuluşunda paritet prinsipinə əməl etməlidirlər, bu balansın yüksək likvidliyini təmin edəcəkdir. Lakin öyrənilən müəssisənin fəaliyyət xarakteri nəzərə alınmalıdır.

Məsələn, fond tutumlu istehsal sahələrində bu əmsalın normal səviyyəsi materialtutumlu istehsalla müqayisədə aşağı olacaqdır, çünki xüsusi vəsaitlərin böyük hissəsi əsas istehsal fondlarının və digər qeyri-dövriyyə aktivlərinin örtülməsi mənbəyi hesab olunur.

Manevrlik əmsalı artmalıdır, eyni zamanda, xüsusi mənbələrin artım tempi əsas vəsaitlərin və dövriyyədən kənar aktivlərin artım tempini keçməlidir. Bu belə müqayisənin aparılmasını zəruri edir.

İstehsal təyinatlı əmlak əmsalı əsas vəsaitlərin, kapital qoyuluşunun avadanlıqların, istehsal ehtiyatlarının bitməmiş istehsalın müəssisənin bütün əmlakının dəyərinə nisbəti kimi hesablanır. Bu göstəricinin aşağıdakı həddi normal hesab edilir. Ə>0,5. Kreditor borcları əmsalı müəssisənin xarici öhdəliyinin ümumi məbləğindəki kreditor borcunun payını xarakterizə edir.

Ehtiyat və xərclərin xüsusi mənbələrlə təmin olunması əmsalı ehtiyatların yaradılması üçün əsas vəsait mənbələrinin ümumi məbləğində xüsusi dövriyyə vəsaitinin payını göstərir.

Müəssisədə maliyyə vəziyyətinin xarakteristikası üçün maliyyə sabitliyinin dörd tipi mövcuddur:

• 
  Mütləq sabitliyə nadir hallarda rast gəlinir. Ona əməl etmək öhdəliklərin dərhal yerinə yetirilməsini göstərir, lakin öhdəliklərin yaranması təşkilatın hesablarında vəsaitlərin olması ilə deyil, onlardan istifadə də tələbat ilə bağlıdır. Ona görə də mütləq sabitlik özündə maliyyə sabitliyinin ifrat tipi hesab olunur.
  
• 
  Normal sabitlik pul vəsaitlərinin, maliyyə yatırımlarının və gözlənilən təcili daxilolmaların məbləği və daxil olma müddəti müddətli öhdəliklərin ödəmə müddətinə təqribən uyğun olduqda optimal ödəmə qabiliyyətinə zəmanət verir.
  
• 
  Böhranqabağı (minimum) sabitlik cari ödəmə qabiliyyətinin pozulması ilə bağlıdır ki, bu zaman xüsusi vəsaitlərin mənbələrinin artırılması, borclar üzrə hesablaşmalar üçün aktivlərinin bir hissəsinin satılması, xüsusi dövriyyə vəsaitlərinin artırılması halında tarazlığın bərpası mümkündür.
  
• 
  Böhran maliyyə vəziyyəti o vaxt yaranır ki, vaxtı keçmiş öhdəliklərin və onun kreditor borcunun ödənilməsi üçün müəssisənin dövriyyə aktivləri kifayət etmir. Belə vəziyyətdə müəssisə iflas həddinə çatır. Maliyyə mexanizminin bərpası üçün imkanlar axtarışı və təşkilati tədbirlərin qəbul edilməsi və s. müəssisənin işinin səmərəliliyi və işgüzar fəallığın artırılmasının təmin edilməsi üçün zəruridir. Bu zaman dövriyyədə istifadə olunmayan və ya kifayət qədər səmərəli istifadə olunmayan passivlərin strukturunun optimallaşdırılması, ehtiyatların və xərclərin azaldılmasını əsaslandırılmış tələb olunur.
  

Maliyyə vəziyyətinin sabitliyi ilə artırıla bilər:

1. 
   cari aktivlərdə kapitalın dövriyyəsini sürətləndirilməsi, nəticədə onun manat dövriyyəsinə nisbi azalması olacaq;
   
2. 
   xərclərin (normativə qədər) və ehtiyatların əsaslı azaldılması;
   
3. 
   daxili və xarici mənbələr hesabına xüsusi dövriyyə kapitalının doldurulması.
   

Müəssisənin ödəmə qabiliyyəti onun pul xarakterli ticarət, kredit və digər əməliyyatlardan irəli gələn ödəniş öhdəliklərini vaxtında və tam yerinə yetirmə imkanı ilə müəyyən edilir.

Maliyyə sabitliyinin xarakteristikası aşağıdakıların təhlilini özündə birləşdirir:

• 
  təsərrüfat subyektinin aktivlərinin yerləşdirilməsi və tərkibi;
  
• 
  maliyyə resurslarının mənbələrinin strukturuvə dinamikası;
  
• 
  xüsusi dövriyyə vəsaitinin olması;
  
• 
  kreditor borcları;
  
• 
  dövriyyə vəsaitlərinin mövcudluğu və strukturu;
  
• 
  debitor borcları;
  
• 
  ödəmə qabiliyyəti.
  

Maliyyə sabitliyinin qiymətləndirilməsi mühüm göstəricisisi real aktivlərin artım tempi sayılır. Real aktivlər onların həqiqi dəyəri üzrə real mövcud olan şəxsi əmlak və maliyyə qoyuluşlarıdır. Real aktivlərə olan qeyri-maddi aktivlər, əsas fondların və materialların köhnəlməsi, mənfəətin istifadə olunması, borc vəsaitləri aid deyil. Real aktivlərin artım tempi əmlakın artırılmasının intensivliyini xarakterizə edir və aşağıdakı formulla müəyyənləşdirilir.

Burada A - real aktivlərin artım tempi,%;

V – köhnəlmə, reallaşdırılmamış mallar üzrə ticarət qiyməti, qeyri-maddi aktivlər, istifadə olunan gəlir nəzərə alınmadan əsas vəsaitlər və qoyuluşlar;

E – ehtiyatlar və xərclər;

P - istifadə olunmuş borc vəsaitləri nəzərə alınmadan pul vəsaitləri, hesablaşmalar və sair aktivlər;

"0" indeksi - əvvəlki (baza) il;

"1" indeksi - hesabat (təhlil olunan) ili

Beləliklə, əgər real aktivlərin artım sürəti ildə 0,4% təşkil edibsə, onda bu təsərrüfat subyektinin maliyyə sabitliyinin yaxşılaşması haqqında xəbər verir. Təhlilin növbəti məqamı maliyyə resurslarının mənbələrinin dinamikasının strukturunun öyrənilməsidir.