Magistratura məRKƏZİ” Əlyazması hüququnda Rzayev Murad Əsgər oğlu

III FƏSİL. MALİYYƏ SABİTLİYİNİN VƏ ÖDƏMƏ QABİLİYYƏTİNİN TƏHLİLİNİN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİQAMƏTLƏRİ

3.1.Debitor və kreditor borcların təhlilinin təkmilləşdirilməsi istiqamətləri

Debitor borcu malların, görülmüş işlərin və ya göstərilmiş xidmətlərin ödənişi üzrə müqavilə üzrə alıcı tərəfindən faktiki olaraq yerinə yetirilməmiş pul öhdəliklərinin satıcıya (tədarükçüyə) məxsus hüququdur (tələbləridir). Ümumiyyətlə o, bir il ərzində ödənilməli olan cari debitor borcuna və vaxtı keçmiş borca, yəni 12 aydan çox müddətdə ödənilməli borca bölünür. Öz növbəsində, vaxtı keçmiş borcdan iddia müddəti bitmiş borc ayrılır.

Debitor borclarının idarəolunması siyasəti müəssisənin dövriyyə aktivlərinin və marketinq siyasətinin idarəolunmasının ümumi siyasətinin bir hissəsini təşkil edir. Bu siyasət məhsulun reallaşdırılması həcminin genişləndirilməsinə yönəlmişdir və bu borcun ümumi ölçüsünün optimallaşdırılmasından və onun inkassasiyasının vaxtında təmin olunmasından ibarətdir. [28, 91]

Azərbaycan şəraitinə tətbiqən, aparıcı idarəetmə sahəsində mütəxəssislər debitor borclarının maliyyə idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsi üzrə aşağıdakı tədbirləri təklif edir:

1. Yüksək riskin səviyyəsi olan müəssisələrin tərəfdaşlar sırasından çıxarılması;

2. Debitor borclarının veksellərlə, qiymətli kağızlarla ödənilməsi imkanlarından istifadə;

3. Qarşıdakı dövrdə müəssisənin kontragentlərlə hesablaşma prinsiplərinin formalaşması;

4. Əmtəə krediti üzrə, həmçinin verilən avanslar üzrə debitor borclarına cəlb olunan dövriyyə aktivlərinin mümkün məbləğinin müəyyən edilməsi;

5. Müddəti bitmiş borcun tutulmasının təmin edilməsi şərtlərinin formalaşdırılması;

6. Kontragentlər tərəfindən yerinə yetirilən öhdəliklərin icrası zamanı vaxtının keçməsinə görə cərimə sanksiyaları sisteminin formalaşdırılması;

7. Borcların təkrar maliyyələşdirilməsinin müasir formalarından istifadə;

Alıcıların və kreditin verilməsi şəraitin qiymətləndirilməsi standartlarının formalaşmasının əsasında onların kredit ödəmə qabiliyyəti dayanır. Alıcının kreditqabiliyyətliliyi maliyyə öhdəliklərini tam həcmdə yerinə yetirməyə və onunla bağlı bütün nəzərdə tutulan vaxtda müxtəlif formalarda kredit cəlb etmək qabiliyyətini müəyyən edən şərtlər sistemini xarakterizə edir.

Alıcı qiymətləndirilməsi standartlarının formalaşdırılması sisteminə aşağıdakı əsas elementlər daxildir:

1. Ayrı-ayrı alıcı qruplarının krediti ödəmə qabiliyyətini qiymətləndirən xarakteristika sisteminin müəyyənləşdirilməsi. Əmtəə (kommersiya) üzrə kreditdə belə qiymətləndirmə adətən aşağıdakı meyarlar üzrə həyata keçirilir:

• 
  alıcılarla təsərrüfat əməliyyatlarının həcmi və onların həyata keçirilməsinin stabilliyi;
  
• 
  işgüzar mühitdə alıcının reputasiyası;
  
• 
  alıcının ödəmə qabiliyyəti;
  
• 
  alıcının təsərrüfat fəaliyyətinin məhsuldarlığı;
  
• 
  alıcının öz əməliyyat fəaliyyətini həyata keçirdiyi əmtəə bazarının konyukturunun vəziyyəti;
  
• 
  alıcının kredit ödəmə qabiliyyəti olmadıqda və onun müflisliyi barədə iş qaldırdıqda kreditin təmin olunmasını həyata keçirən xalis aktivlərin həcmi və tərkibi.
  

2. Alıcıların kredit qabiliyyətinin aparılmasının informasiya bazasının formalaşması və ekspertizası bu qiymətləndirmənin düzgünlüyünü təmin etmək məqsədi daşıyır. Bu məqsədlər üçün istifadə olunan informasiya bazası, bilavasitə alıcı tərəfindən göstərilən məlumatlardan (kredit formalarının kəsiyində onların siyahısı differensasiya olunur); daxili mənbələrdən formalaşan məlumatdan (əgər alıcı ilə sövdələşmə daimi xarakter daşıyırsa); xarici mənbələrdən formalaşdırılan informasiyadan (alıcıya xidmət edən kommersiya bankı); digər əqdlər üzrə onun digər tərəfdaşları və s.-dən ibarətdir. Alınan məlumatın ekspertizası məntiqi yoxlamalar yolu ilə həyata keçirilir; alıcılarla kommersiya danışıqlarının aparılması prosesində; müştərinin əmlak vəziyyətinin yoxlanılması məqsədilə onu bilavasitə ziyarət etmək yolu ilə (istehlak krediti üzrə) və kreditləşmənin həcmi ilə əlaqədar digər formalarda yaxından tanışlıq.

3. Kredit qabiliyyətinin səviyyəsinə görə məhsulların alıcılarının qruplaşdırılması onun qiymətləndirilməsi nəticələrinə əsaslanır və adətən onların aşağıdakı kateqoriyalarının ayrılmasını nəzərdə tutur:

• 
  maksimum həcmdə kredit verilə bilən alıcılar, kredit limitinin müəyyən səviyyəsində olanlar ("birinci dərəcəli borclular" qrupu);
  
• 
  borcun qaytarılmaması riskinin mümkün səviyyəsi ilə müəyyən olunan alıcılara kredit məhdud həcmdə verilə bilər;
  
• 
  kredit verilməyən alıcılar (seçilmiş kredit siyasətinin tipi ilə müəyyənləşdirilən borcun qaytarılmamasının yolverilməz səviyyəsi zamanı).
  

4. Bu kredit şərtlərinin kredit limitinin məbləği ilə yanaşı alıcıların kredit qabiliyyətinin səviyyəsinə uyğun olaraq, kreditin verilmə müddəti kimi, bu parametrlər üzrə həyata keçirilə bilər; alıcıların hesabına kreditin sığortalanmasının zəruriliyi; cərimə sanksiyalarının formaları və s.

Borcların inkassasiya prosedurunun formalaşdırılması alıcılara ödəmə tarixi barədə ilkin və sonrakı xəbərdarlıqların forma və müddətini; verilmiş kredit üzrə borcun müddətinin uzadılmasının imkanları və şərtləri; imkansız debitorların iflası haqqında işin başlanmasının şərtlərini nəzərdə tutur

Debitor borclarının gəlirliliyini maksimallaşdırmağın və mümkün itkiləri minimuma endirməyin bir çox yolları var.

Hesabların çıxarılması. Hesablarının tərtibi dövri zamanı onlar alıcılara müxtəlif dövrlərdə çıxarılır. Belə sistemdə “A” hərfi ilə başlayan soyadları olan alıcılara ayın ilk gününün hesabı “B” hərfi ilə başlayan soyadı olan alıcılardan birinci təqdim olunur. Hesablar tərtib edildiyi vaxtdan iyirmi dörd saat ərzində alıcılara göndərilməlidir.

Ödənişlərin tutulmasını sürətləndirmək üçün onların sifarişi anbarda işlənib hazırlanana kimi alıcılara hesab-faktura göndərmək olar. Əgər iş müəyyən müddət ərzində yerinə yetirilirsə, fasilələrlə olan xidmətlərə görə hesab da qoymaq olar, yaxud qonorarı avansla əlavə etmək olar, bu da iş başa çatdıqdan sonra ödənilsə daha yaxşı olar.

Kreditlərin sığortalanmasına da müraciət etmək olar, bu tədbir ümidsiz borcun gözlənilməz itkilərinə qarşı həyata keçirilir. Bu müdafiə formasını həyata keçirməyi qərara aldıqda, ümidsiz borcun gözlənilən orta itkilərini, şirkətin bu itkilərin qarşısını almaq və sığortanın dəyəri ilə bağlı maliyyə qabiliyyətini qiymətləndirmək lazımdır.

Əgər müəssisənin məhsullarının (işlərin, xidmətlərin) alıcıları ona vaxtında ödəniş etmirlərsə, onun maliyyə vəziyyəti yaxşı ola bilməz. Görünür, ödəmə intizamının pozulmasına görə müəssisə-alıcı məsuliyyəti artırılmalıdır. [32, 25]

Təşkilatın inkişaf prosesində onun maliyyə öhdəliklərinin artırılması üzrə yeni borc vəsaitlərinin cəlb edilməsi yaranır. Borc vəsaitlərinin cəlb edilməsinin səmərəli formaları və mənbələri müxtəlifdir və onun fəaliyyətinin müxtəlif mərhələlərində təşkilatların tələbatlarından asılıdılar.

Borc vəsaitlərinin cəlb edilməsinə ehtiyac, habelə onlardan istifadənin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi, baxılan dövrdə borc vəsaitlərinin cəlb edilməsinin ümumi həcminin dinamikasının, bu dinamikanın şəxsi maliyyə resurslarının məbləğinin artım templəri müqayisəsi, əməliyyat və investisiya fəaliyyətinin həcmi, təşkilatın ümumi həcminin öyrənilməsi yolu ilə analitik tədqiqat prosesində müəyyən edilir.

Normal istehsalat prosesinin təmin olunması üçün rol borc vəsaitlərinin tərkibi vacib rol oynayır: təşkilat tərəfindən istifadə edilən maliyyə və əmtəə krediti, borc vəsaitinin ümumi məbləği qədər daxili kreditor borcları. Onlar təşkilatın aktivlərinin formalaşması mənbələrinin bir hissəsidir və maliyyə resurslarının borc və şəxsi mənbələrinin əlaqələndirilməsindən asılı olaraq təşkilatın maliyyələşdirilməsi siyasətini işləyir.

Təşkilatın kreditor borcları daxili dəyəri (hesablanmış əmək haqqı, vahid sosial vergi, qalan bütün vergi növləri) kapitalın orta hesablanmış dəyərinin müəyyən edilməsində sıfır dərəcəsi nəzərə alınır, çünki bu növ kreditin hesabına pulsuz öz-özünə əmələ gələn təşkilatın maliyyələşməsi həyata keçirilir. Bu borcun məbləğinə ("sabit passivlərin"bir hissəsi) bir ay daxilində qısamüddətli cəlb edilmiş borc kapitalı kimi baxılır. Belə hesablanmış borcun ödəniş müddəti təşkilatdan asılı olmadığı üçün o, kapitalın dəyərinin qiymətləndirilməsi nöqteyi-nəzərindən idarə olunan maliyyələşdirməyə aid deyil.

Borc vəsaitlərinin müəssisələrinə dövriyyəsinə cəlb edilməsi normal haldır. Bu, müvəqqəti olaraq maliyyə vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına kömək edir, bir şərtlə ki, onlar uzun müddət dövriyyədə dondurulmur və vaxtlı-vaxtında geri qayıdırlar. Əks halda, vaxtı keçmiş kreditor borcları yarana bilər ki, nəticədə cərimələrin ödənilməsinə və maliyyə vəziyyətinin pisləşməsinə gətirib çıxarır. Buna görə də müəssisənin fəaliyyəti prosesində, kreditor borcunun olması müddətinin, tərkibinin təhlilini, resursların təhcizatçılarına vaxtı keçmiş borcun olması, tezliyi və yaranma səbəblərini, müəssisənin personalına əməyin ödənilməsi, büdcə üzrə ödənişlərin vaxtı ötürməyə görə ödənilmiş cərimələrin məbləğini müəyyən etməyi həyata keçirmək lazımdır. Bunun üçün, "Balansa əlavə" № 5 hesabat formasından, habelə mühasibat uçotunun ilkin və analitik məlumatlarından istifadə etmək olar.

Debitor və kreditor borcların nisbəti firmanın maliyyə sabitliyinin olmamağını və maliyyə menecmentinin səmərəsizliyini xarakterizə edir. Rusiya firmalarının maliyyə fəaliyyəti təcrübəsində bəzən belə vəziyyət olur ki, kreditor borclarına dəyişiklik olmadan debitor borclarının azalması əlverişsiz olur. Debitor borclarının azalması ödənilmə əmsalını azaldır. Müəssisə müflisləşmə əlamətləri əldə edir və vergi orqanları və kreditorlar tərəfindən zəif olur. Ona görə də maliyyə menecerləri təkcə debitor borclarının azaldılmasına deyil, həm də onun kreditor borclarının tarazlaşdırılması yolu ilə həll etməyə çalışmalıdırlar. Bu halda, xammal və materialların təchizatçıları tərəfindən firmaya təqdim olunan kommersiya krediti şərtlərini öyrənmək vacibdir.

Son vaxtlar bütün mülkiyyət formalarından olan müəssisə-borcluların çoxu restrukturizasiyaya müraciət edirlər.

Müxtəlif növ borcların restrukturizasiyası mürəkkəb prosesdir, hər bir konkret halda onun keçirilməsi, təşkilatın təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində əmələ gələn hallardan asılıdır. Borcun restrukturizasiyasının aparılmasının müsbət və ya mənfi məqamlar əvvəllər bağlanmış müqavilələrin şərtlərinin xarakterindən, nəzərdə tutulan cərimə sanksiyalarından, borcların və ya öhdəliklərindən həcmindən və növündən, onların icra müddətindən və ya ödənilməsindən, kreditorların maliyyə vəziyyətindən, təyin edilmiş təkrar maliyyələşdirmə dərəcələrindən, ölkədə və bölgədəki ümumi iqtisadi vəziyyətdən xeyli dərəcədə asılıdır. [29, 64]

Borcların (debitor və kreditor borcları) restrukturlaşdırılması haqqında danışıqlar diplomatik və şəxsi prosesdir, bir çox hallarda təşkilatın – borclunun və onun idarəetmə aparatının yaranmış neqativ öhdəliklərin səbəblərini izah edə bilmə bacarığından asılıdır.

Borcun ödənilməsi problemində hər bir tərəf digər tərəfə razılaşma əldə etmək üçün müəyyən şərtləri qəbul etmək hüququ təqdim edir.

Borcların ödənilməsi haqqında tərəflərin danışıqlarının xarakteri konkret hallardan və hətta danışıqların iştirakçılarının şəxsi keyfiyyətlərindən asılı olaraq müəyyən edilir. Borcların ödənilməsi barədə qarşılıqlı maraqların nəzərə alınması məqsədi ilə danışıqların aparılmasının aşağıdakı taktikaları ola bilər:

1. Borc və öhdəliklər üzrə tələblərin qanuniliyinin tanınması.

2. Ödəmə imkanlarını təsdiq olunması.

3. Vaxtı keçmiş borcların dəqiqləşdirilməsi.

4. Mümkün real şərtlərin nəzərə alınmasilə aşağıdakılara əsasən borcların ödənilməsinin mümkün sxemlərinin müəyyən edilməsi:

• 
  Qiymətli kağızların;
  
• 
  Xidmət və malların təqdim edilməsi;
  
• 
  Borcların məqsədli istiqrazlara keçirilməsi;
  
• 
  Qarşılıqlı öhdəliklər olduqda qarşılıqlı hesablaşma;
  
• 
  Tələb hüquqlarında güzəştlərin mümkünlüyü;
  
• 
  Kreditorlar qarşısında zaminlik imkanları (banklar, hakimiyyət orqanlarının və digər qurumlar tərəfindən).
  

Kreditor borcunun restrukturlaşdırılmasının effektivliyi bir çox hallarda, sifarişçi, banklar, vergi orqanları və digər təşkilatların tədarükçülər ilə münasibətlərdə tətbiq edilən hesablaşma siyasətinin reallaşmasından asılıdır.

Müflisləşmə haqqında xəbərdarlıq etmə, xarici idarəetmə, maliyyə sağlamlaşdırılması mərhələlərində həyata keçirilən borclarının restrukturizasiyasının təşkili metodologiyası, aşağıdakı mərhələlərdən ibarət ola bilər:

1. Kreditor borclarının tərkibinin müəyyənləşdirilməsi və təhlil edilməsi.

2. Təşkilatın kreditor borcunun restrukturlaşdırılması üçün ən səmərəli seçim (metodlar, istiqamətlər)

3. Mövcud olan və yeni yaranan öhdəliklərin ödənilməsinin ödəmə planının hazırlanması.

4. Kreditorlarla sazişlər üzrə müvafiq sənədlərin hazırlanması və onların həyata keçirilməsi.

Təşkilatın başlıca vəzifəsi büdcənin bütün səviyyələri üzrə restrukturlaşmış borcun ödənilməsi qrafik ilə əlaqədar həm cari, həm də ödənmiş vergi ödənişlərinin səfərbər edilməsidir, bu da yerlərdə vergi, maliyyə və xəzinədarlıq orqanlarının ahəngdar işləməsini tələb edir.