Magistratura məRKƏZİ” Əlyazması hüququnda Umarova Afən Çingiz qızı (Magistrantın A. S. A.) «Bank xidmətləri bazarında yeni məhsul və xidmətlərin tətbiqi»



Yüklə 0,53 Mb.
səhifə1/6
tarix06.02.2018
ölçüsü0,53 Mb.
#25992
  1   2   3   4   5   6

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ

MAGİSTRATURA MƏRKƏZİ”



Əlyazması hüququnda

Umarova Afən Çingiz qızı


(Magistrantın A.S.A.)


«Bank xidmətləri bazarında yeni məhsul və xidmətlərin tətbiqi» mövzusunda


MAGİSTR DİSSERTASİYASI
İstiqamətin şifri və adı: İİM 060403 – Maliyyə

İxtisaslaşma: Maliyyə bazarları


Elmi rəhbər: Magistr proqramının rəhbəri:

dos. Q.Əliyev i.e.n., prof. R.Rzayev

(A.S.A., elmi dərəcə və elmi ad) ( A.S.A., elmi dərəcə və elmi ad)


Kafedra müdiri: i.e.d., Ə.Ələkbərov

(A.S.A., elmi dərəcə və elmi ad)



BAKI – 2016
MÜNDƏRİCAT:
Giriş 3
Fəsil 1. Kommersiya banklarının məhsul və xidmətlərinin formalaşması 7
1.1. Bank məhsul və xidmətlərinin qiymətləndirilməsi şərtləri 7

1.2. Bank məhsulları və xidmətlərinin təsnifatı 15

1.3. Yeni bank məhsulları və xidmətləri 25
Fəsil 2. Bank məhsul və xidmətləri bazarının prinsipləri 33
2.1. Cəlb olunmuş vəsaitlərin dəyərləndirilməsi 33

2.2. Bank məhsul və xidmətlərinin xarakteristikası 43


Fəsil 3. Bank xidmətləri bazarında yeni məhsul və xidmətlərin tətbiqi 52

3.1. Bank məhsullarının qiymətinin müəyyən edilməsi 52

3.2. Bank xidmətlərinin satışının təşkili və həvəsləndirilməsi 65



3.3. Bank xidmətləri və məhsullarının genişləndirilməsi 81

Nəticə 86
Ədəbiyyat siyahısı 88

GİRİŞ
Ölkə iqtisadiyyatının bazar münasibətlərinə keçidinin təhlili göstərir ki, güclü və müstəqil iqtisadiyyatı formalaşdırmaq üçün vacib məsələləri aşkar edərək onun həlli yollarını müəyyən etməyə imkan verir. Mütərəqqi pul-kredit siyasətinin yeridilməsi bank xidmətləri dairəsini genişləndirməyi və onların yeni prinsiplər əsasında inkişaf etməsini tələb edir. Bank-müştəri münasibətlərinin bazar prinsipləri əsasında yenidən qurulması, bank sisteminin və bütövlükdə ölkənin sosial-iqtisadi inkişafında mühüm rol oynayır.

Mövzunun aktuallığı. Bank xidmətləri bazarında yeni bank məhsulu və xidmətlərinin geniş yayılması çox vacibdir. Bu bir tərəfdən müştərilərin banklarda əlaqələrini genişləndirər, digər tərəfdən banklar daha çox müştəriyə xidmət etməklə daha çox gəlir götürürlər. Bank məhsul və xidmətlərinin keyfiyyətcə yaxşılaşdırılması ödkə iqtisadiyyatının inkişafına müsbət təsir göstərir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində bankların müştəri bazarında apardıqları rəqabət bank məhsul və xidmətlərinin yaxşılaşdırılmasından çox asılıdır.

Bank məhsul və xidmətlərinin bazar subyektləri arasında düzgün tətbiqi bankların rəqabətqabiliyyətini gücləndirməklə, onların daha çox gəlir götürmələrinə və rəqabətə baçamlı olmalarına səbəb ola bilər.

Bankların fəaliyyətində bank məhsul və xidmətlərinin kəmiyyətcə çoxluğu və keyfiyyətlə yaxşı olması bank marketinqinin inkişaf səviyyəsindən çox asılıdır. Ölkə iqtisadiyyatı inkişaf etdikcə, xidmət müəssisəsi olaraq bankların da müştərilərlə əlaqələri genişlənməlidir. Eyni zamanda xidmətlər elə olmalıdır ki, onların qiyməti və keyfiyyəti müştərini razı salmalıdır. Burada elmi-texniki tərəqqinin inkişafından istifadəni, banklararası rəqabətin gücləndirilməsi, xidmət haqqının qənaətbəxş olması, banklarla müştərilər arasında sağlam münasibətlərin yaranması, müştərilərə xidmət mədəniyyətinin yüksəldilməsi və digər buk imi məsələlərin diqqət mərkəzində olması çox vacibdir.

Tədqiqat işinin obyekti ölkədə fəaliyyət göstərən kommersiya banklarıdır.

Tədqiqat işinin məqsədi banklara daha çox müştəri cəlb etməklə onlara göstərilən bank məhsul və xidmətlərinin keyfiyyətini yüksəltmək, bu sahədə qabaqcıl dünya təcrübəsindən geniş istifadə etməklə bank xidmətləri bazarının təkmilləşdiriləmsinə nail olmaqdır. Bu sahədə daha yaxşı nəticələrə nail olmağın başlıca şərtlərindən bəri informasiya bazasının genişlənməsi, iqtisadi göstəricilərin bank fəaliyyətini və müştərilərin maliyyə vəziyyətini hər tərəfli əks etdirməsinə nail olmaqdır.

Tədqiqat işinin predmetini ölkədə fəaliyyət göstərən kommersiya banklarının hesabat məlumatları müştərilər üçün istifadəsinə icazə verilən materialların təhlil edilərək təkmilləşdirilməsinə nail olmaqdır.

Tədqiqat işinin informasiya bazasını kommersiya banklarının rüblük və illik hesabatları, bankla assosiasiyasının dövrü bülletenləri, Mərkəzi Bankın illik hesabatları, statistik məlumat və hesabatlar təşkil etmişdir. Burada eyni zamanda bank sferasına aid mütəxəssis və alimlərin apardığı tədqiqat işləri, elmi məqalələr, dünyada qabaqcıl bankların təcrübəsindən istifadə edilməsi tövsiyə olunur.

Tədqiqat işində elmi yenilik bank xidmətləri bazarında dünyada istifadə olunan qabaqcıl təcrübələrə əsaslanan bank məhsul və xidmətləri paketini zənginləşdirməklə yeni-yeni məhsul və xidmətləri münasib qiymətlərlə təklif etməklə daha çox müştəri cəlb olunmasına nail olmaqdır. Bunun üçün bank xidmət və məhsullarının geniş reklam edilməsinə böyük ehtiyac vardır.

Bu gün ölkədə yaşanan «problemli kredit» məsələsinin başlıca səbəbi əhalinin kredit məsələlərində kifayət qədər məlumatlı olmaması, maariflənmə işinin digər sahələrdə (vergi, gömrük, sığorta və s.) olduğu kimi bank sferasında da yarıtmaz vəziyyəti ilə izah oluna bilər.

Bank xidmət və məhsulları haqqında müştərilərin məlumat nə qədər çox olarsa, onların banklarla münasibətləri o qədər geniş və şəffaf olmaqla sonradan heç bir problem yaratmaz.

Tədqiqat işinin praktiki əhəmiyyəti müştərilərlə bank arasında əlaqələri genişləndirməklə bankların real sektorla əlaqələrinin daha da gücləndirilməsinə səbəb olacaqdır.

Magistr dissertasiyası bu məsələlərin həllinə həsr edilmişdir.



FƏSİL 1. KOMMERSİYA BANKLARININ MƏHSUL VƏ XİDMƏTLƏRİNİN FORMALAŞMASI
1.1. Bank məhsul və xidmətlərinin qiymətləndirilməsi şərtləri
Bank strategiyasının tərkib hissəsi müştərilərlə münasibətdə qiymət strategiyası olub, qarşıya qoyulmuş məqsədlərə çatmaqdır. Bank-müştəri münasibətlərində qiymət siyasətindən öz məqsədlərinə çatmaq üçün istifadə etməklə, müxtəlif məsələlərin həllinə, banklararası raqəbətə davam gətirməyə çalışmaq hər bank üçün vacib şərtlərdəndir.

Bu məqsədlərə çatmağın müxtəlif yolları vardır ki, bunlardan aşağıdakıları qeyd etmək olar:

- mənfəətin orta normasını təmin etmək məqsədilə, düzgün siyasət aparmaq;

- bazarda «qaymaq yığma» yolu ilə yüksək mənfəətin əldə olunmasına çalışmaq;

- bank-müştəri münasibətlərində avans olunmuş kapitala görə mənfəətin təmin olunmasına nail olmaq;

- bank-müştəri münasibətlərində bank tərəfindən yol verilən xərclərin kompensasiya edilməsinə çalışmaq;

- banklararası rəqiblərin sıxışdırılmasına nail olmaq;

- xidmətlər bazarında öz payının saxlanılmasına və artırılmasına çalışmaq;

- bank xidmət və məhsullarının keyfiyyətinin artırılmasında liderliyin əldə edilməsinə nail olmaq.

Bank-müştəri münasibətlərində bazar iqtisadiyyatının tələblərindən istifadə edərək bank xidməti bazarında aparıcı yer tutmağa çalışmaq lazımdır.

Bank-müştəri münasibətlərində qiymət və qiymətləndirmə mürəkkəb iqtisadi kateqoriya olaraq, tərəflərin maraqlarına uyğun olmalıdır. İqtisadçılar bank-müştəri münasibətlərində əsasən iki nəzəriyyəni ön plana çəkirlər. Birinci nəzəriyyəyə görə, məhsul və xidmətin qiyməti onun dəyərini əks etdirir. Digər nzəriyyə tərəfdarlarının fikrinə görə məhsul və xidmətin qiyməti – müştəriyə (istehlakçıya) lazımlılığından, onun tələbatının ödənilməsindən asılı olaraq müştərinin ödəməyə hazır olduğu məbləğdir.

Bank məhsul və xidmətlərinin qiymətləndirilməsində iki əsas formaya üstünlük verilir:

1. mərkəzləşmiş (məsrəf-xərc və dövriyyə)

2. bazar qiymətləri (tələb və təklif).

Ümumilikdə qiymət nəzəriyyəsinin yaranması kapitalizmin yaranmasının ilk dövrlərinə təsadüf edir. Bu dövr üçün xarakterik olan qiymətin dəyər nəzəriyyəsinin əsası Vilyam Petti, Adam Smit və David Rikardo tərəfindən qoyulmuşdur. Məhsul və xidmətlər üçün nə qədər əmək sərf olunarsa bu onun qiymətləndirilməsində başlıca rol oynayır.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində «qiymətlərin əmələ gəlməsi» anlayışına üstünlük verilir. Bu da qiymətqoyma prosesinin həyata keçirilməsində inzibati amillərin rolunu yüksək olması ilə əlaqədardır. İqtisadi idarəetmə metodlarına keçid dövründə «qiymətlərin əmələ gəlməsi» prosesi daha üstün mövqeyə malik olmalıdır.

Mütəxəssislərin fikrincə bazar iqtisadiyyatı şəraitində bank xidmət və məhsullarının qiymətinin yaranması mexanizmi qiymət və qiymətin dinamikası əsasında öz əksini tapır. Belə qiymətlərin dinamikası iki əsas amillərin təsir dairəsinə düşür:

1. Strategiya

2. Taktika.

Strategiya mürəkkəb bir proses olub məhsul və xidmətin dəyərinə yaranmasında özünü göstərir.

Taktika hər bir məhsul və xidmətin bazarda öz konyukturasına uyğun olaraq formalaşmasına xidmət edir.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində bu amillərin hər ikisinin vacib olmasına baxmayaraq mütəxəssislər hesab edirlər ki, hər amilin özünə məxsus xüsusiyyətləri var. Birinci amil banklardan asılı olaraq formalaşırsa, ikinci amil daha çox bazardakı vəziyyətdən asılıdır [3]1

Bir qayda olaraq məhsul və xidmətlərin qiyməti elə olmalıdır ki, ona çəkilmiş xərclər ödənilməklə bərabər, banklar rəqabəti, tələb-təklifi və digər məsələləri diqqət mərkəzində saxlamaqla müəyyən mənfəət əldə etsin.

Rəqabətə cavab verən, bank məhsul və xidmətlərin qiymətinin müəyyən edilməsi sayəsində çoxsaylı nəzəriyyələr, metod və yanaşmalar mövcuddur ki, onlardan da ən optimalları seçilib tətbiq olunmalıdır. Bank məhsul və xidmətlərinin qiymətinin müəyyən olunmasında mürəkkəb iqtisadi kateqoriya olub mütəxəssislər arasında həmişə mübahisə doğurur.

Bankların məqsədi təklif etdikləri bank məhsul və xidmətlərini daha baha qiymətə satmaqdırsa, müştərilərin (istehlakçıların) məqsədi isə mümkün qədər həmin məhsul və xidmətləri uucuz almaqdır. Onlar arasındakı münasibət isə məlum olduğu kimi, bazarda tələb və təklif əsasında müəyyənləşir. Mütəxəssislər tələb və təklifin bazarda qarşılaşma münasibətini aşağıdakı sxem şəklində göstərmək olar:


İstehsalçı

(bank)





bazar




İstehlakçı

(müştəri)



maksimum mənfəət




qiymət




maksimum lazımlılıq

Sxemdən göründüyü kimi bazar qiyməti banklarla müştərilər arasında münasibətlərin tənzimlənməsində əsas alətlərdən biridir. Bu da məlumdur ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində bank məhsul və xidmətlərinə qiymətqoyma əvvəlcədən müəyyənləşdirilmir, onlar tələb-təklif əsasında bazarda müəyəynləşdirilir.

Bazar iqtisadiyyatının əsas atributlarından olan rəqabət, qiymət və qiymətinəmələgəlməsi bank-müştəri münasibətlərinin məhsuludur. Banklar iqtisadiyyatda gedən dəyişikliklərə biganə qalarsa, müştəriyə lazım olan məhsul və xidmətləri təklif edə bilmirsə iqtisadi inkişafda ətalət-durğunluq baş verə bilər.

Xüsusi mülkiyyətin inkişafı şəraitində tələb və təklif arasında qiymətlərin formalaşması üçün münbit şərait yaranır və bu istiqamətdə yeni yanaşmalar, sərbəst qiymətlər, müqavilə qiymətləri, hesablamşa qiymətləri, bazar qiymətləri və s. qiymətlər formalaşır.

Bank xidmət və məhsullarına sərbəst qiymətlər bazar iqtisadiyyatının inkişafı tələblərindən biri kimi meydana çıxmışdır. Bazar münasibətlərinin genişlənməsi sərbəst bazar qiymətlərinin fəaliyyəti üçün geniş imkanlar açır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində tərəflərin razılaşması ilə meydana gələn qiymətlərə müqavilə qiymətləri deyilir. Bu qiymətləri bankların müxtəlif müştəriləri cəlb edərək onlara xidmətlər göstərməsinə imkan yaradır.

Bir qayda olaraq banklar xidmət və məhsullara qiymətləri təyin edərkən, müştərilərdən cəlb etdikləri əmanətlərə görə verdikləri faizləri, kredit qoyuluşu faizlərini, komision dərəcələrini, bu və ya digər qiymət funksiyalarını da nəzərə alırlar.

Bank məhsul və xidmətlərinə qiymətqoyma metodunun əsasını təşkil edən ümumi qaydalara aşağıdakıları aid edirlər:

- qiymətqoyma konsepsiyasının hazırlanması;

- məhsul və xidmətlərə qiymtələrin əsaslandırılması;

- məhsul və xidmətlərə qiymətin formalaşdırılması;

- qiymətqoymanın idarə olunması və s.

Bazar iqtisadiyyatında bank məhsul və xidmətlərinə qiymətqoymanın metodoloji əsasları haqqında müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Bu metodologiyanın əsasında bank məhsul və xidmətlərinə qiymətləndirmənin strategiyası hazırlanır. Hər bir metodun özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Qiymətqoyma prinsipi müəyyən metodların hazırlanması və tətbiqi sahələrində reallaşdırıla bilər.

Metod və prinsiplər birlikdə metodologiyanın yaranmasına səbəb olur. Qiymətqoyma prinsipi – qiymət sisteminin əsasını təşkil etməklə, həmişə fəaliyyət göstərən əsas qaydadır. Mütəxəssislər qiymətqoymanın əsas prinsipləri kimi aşağıdakıları təklif edirlər:

- Məhsul və xidmətlərə qiymətin eyni əsaslandırılması;

- Məhsul və xidmətlərə qiymətin məqsədyönlü istiqamətləndirilməsi;

- Qiymətqoyma prosesinin fasiləsizliyi;

- Məhsul və xidmətlərə qiymətqoyma məsələlərinə nəzarət və s.

Məhsul və xidmətlərə qiymətin elmi əsaslandırılması prinsipi dedikdə bazar iqtisadiyyatı şəraitində, qiymətlərə iqtisadi cəhətdən yanaºma, maya dəyəri, tələb və təklif prinsipləri gözlənilməlidir.

Bank məhsul və xidmətlərinin qiymətlərini tənzimləmək üçün – xidmət növlərinin artırılması, keyfiyyətin yüksəldilməsi, xidmətin çevikliyi, tarif dərəcələrinin aşağı salınması, kompleks xidmətlər, hətta pulsuz xidmətlər, eləcə də razılaşdırılmış müqavilə qiymətlərindən istfiadə edilir.

Bazar iqtisadiyyatını tənzimləmək üçün tələb və təklif anlayışlarından iqtisadi alət kimi istifadə olunur. Nəticədə tələb-təklifə müvafiq müəyyən edilir.

Strategiyanın seçilməsi baxımından mütəxəssislərin fikirləri, adətən üst-üstə düşmür və onlar strategiyalara daha çox üstünlük verirlər [5]1

Bank xidmət və məhsullarının strategiyasını müəyyənləşdirərəkən mütəxəssislər aşağıdakı kimi qruplaşdırır:

- Yüksək qiymət strategiyası;

- Orta qiymət strategiyası;

- Aşağı qiymət strategiyası;

- Məqsədli qiymət strategiyası;

- Sürüşkən qiymət strategiyası və s.

Hər hansı bir strategiyanın seçilməsi, istifadəsi konkret hala baxmaqla məqsədəuyğun olanını seçib tətbiq etmək olar.

Bank məhsul və xidmətlərinin qiymətinin təyin olunmasının çoxlu metodları vardır. Mütəxəssislərin istifadə etdikləri belə metodların bəziləri ilə yaxından tanış olaq:

1. Bank məhsul və xidmətlərinə çəkilən xərclər təyin edildikdən sonra, mənfəət əlavə etməklə onun qiymətinin müəyyən edilməsi.

2. Ziyana çıxmamağı təhlil etmək və məqsədli mənfəəti təmin etməklə, bank məhsul və xidmətlərinin qiymətinin əmələ gəlməsi;

3. Bank məhsul və xidmətinin vacibliyi baxımından qiymətin əmələ gəlməsi;

4. Bazarın vəziyyətinə görə qiymətin əmələ gəlməsi;

5. Müştərilərlə münasibət əsasında qiymətin əmələ gəlməsi və s.

Bəzi mütəxəssislər bank məhsul və xidmətlərinin qiymətini təyin edərkən digər, aşağıdakı metodlardan istifadə edirlər:

1. Qiymətin əmələ gəlməsində çəkilən xərclər metodu;

2. Qiymətin əmələ gəlməsində bazar metodu;

3. Qiymətin əmələ gəlməsində ekonometrik metodu və s.

Üçüncü qrup mütəxəssislər isə aşağıdakı metodlardan istifadə edirlər:

1. Çəkilən məsrəf (xərclər) əsasında qiymətlərin müəyyən edilməsi;

2. İstehlakçının məhsula tələbatı nöqteyi-nəzərindən qiymətin müəyyən olunması;

3. Rəqiblərin qiymətinə əsaslanmaqla;

4. İstehsala çəkilən xərclər nəzərə alınmaqla bazarın vəziyyətinin tarazlığına əsaslanan qiymətin müəyyən edilməsi və s.

Göründüyü kimi bu strategiyaların bir-birinə oxşarlığı çoxdur. Lakin bütün strategiyaların məqsədi qiymətin əmələgəlməsinin müəyyən olunmasını təyin etməkdir. Yuxarıda göstərilən metodları mütəxəssislər üç qrupa ayırmalarına baxmayaraq banklarda əsas etibarı ilə iki qrupa daxil olan qiymətlərdən istifadə edilir və bunlar aşağıdakılardır:

1. Məsrəflərin (xərclərin) hesablanması metodu:

- bütün məsrəflərin müəyyən olunması əsasında;

- birbaşa xərclərin tapılması əsasında;

- qiymətləri hesablamaqla ziyana düşməmək və lazımi mənfəətin təmin olunması.

2. Bazar metodu baxımından:

- bank məhsul və xidmətlərinin istehlakçıya zəruriliyi baxımından qiymətlərin müəyyən olunması;

- rəqiblərin qiymət siyasətini nəzərə almaqla;

- məhsul və xidmətlərin istehsalına çəkilən xərclərə və bazar qiymətlərinin tarazlığına əsaslanmaqla.

Bu metodları ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirərkən aşağıdakılara xüsusi diqqət yetirilməlidir:

- bank məhsul və xidmətləri üzrə bütün xərclər toplanaraq, istehsalçının müəyyən mənfəət əldə etməsi marjı əlavə edilərək müştəriyə təqdim olunur;

- birbaşa xərclər metodunda – bank məhsul və xidmətlərə aid olan xərclər nəzərə alınaraq müəyyənləşdirilir;

- bank məhsul və xidmətlərin qiyməti müəyyənləşdirilərkən istehlakçının tələbatı nəzərə alınmalıdır.

Bu metodlardan istifadə edərkən bank məhsul və xidmətlərinə çəkilən xərclərlə yanaşı, müştərilərin onu negə qəbul edəcəyi də diqqət mərkəzində olmaldır. Bankların başlıca vəzifəsi bu məşhsul və xidmətlərin rəqiblərə nisbətən daha keyfiyyətli olmasına çalışmalıdır. Banklar öz məhsul və xidmətlərinə qiyməti müəyyən edərkən bazardakı vəziyyəti ətraflı öyrənməli, müştərilərin bu məhsul və xidmətlərə tələbini əsas götürməlidirlər.

Bank məhsul və xidmətlərinin qiymətini müəyyən edərkən çəkilən xərclərlə yanaşı bazar qiymətlərini də nəzərə almalıdır. Banklar məhsul və xidmətlərin qiymətini bazardakı qiymətlərə uyğun tənzimləyə bilər.

Qeyd edildiyi kimi qiymət siyasəti bankın strategiyasına və marketinq planına uyğun aparılır və onların dəyişməsindən asılı olaraq dəyişə bilər. Bankların dəyişməz strategiya ilə fəaliyyət göstərməsi mümkün deyil. Qiymət strategiyasının formalaşması daima yoxlanılmalı və lazımi düzəlişlər edilməlidir. Qiymət siyasəti bankın apardığı marketinq strategiyası ilə üst-üstə düşməlidir.

Adətən marketinq strategiyasını aşağıdakı formalar üzrə təfniləşdirirlər. Bunlardan:

- bazara daxil olmaq və ya bazara nüfuz etmə yolları;

- bazarın inkişafı;

- bazarın seqmentləşdirilməsi;

- yeni məhsul və xidmətələrin istehsalı yeni bazarlara müdaxiləsi və s.

Bank xidmət və məhsullarının strategiyasının formalaşmasını üç mərhələyə bölürlər:

1. İlkin məlumatın toplanılması;

2. Strategiyanın təhlili;

3. Strategiyanın formalaşması.

Bank məhsul və xidmətlərin qiymət strategiyası formalaşmasının üç mərhələdə on əsas fəaliyyət dairəsinin öyrənilməsini tələb edir:

1. Xərclərin müəyyənləşdirilməsi;

2. Müəssisənin maliyyə vəziyyətinin öyrənilməsi;

3. Potensial müştərilərin müəyyən edilməsi;

4. Marketinq strategiyasının dəqiqləşdirilməsi;

5. Potensial rəqiblərin müəyyən edilməsi;

6. Maliyyə vəziyyətinin təhlili;

7. Bazar seqmentlərinin təhlili;

8. Dövlətin tənzimləyici rolu;

9. Rəqiblərin öyrənilməsi və təhlili;

10. Nəticə olaraq strategiyanın müəyyən olunması.

Respublikamızda banklar bir qayda olaraq bazarda rəqib bankların qiymətlərini əsas götürərək öz qiymətlərini təklif edirlər. Bu metodla depozitlərin cəlb olunması, kreditlərin və nağd vəsaitlərin verilməsi kimi əməliyyatlarda yanlışlıqlara və ziyana səbəb ola bilir. Məhsulun istehsalına çəkilən xərclərin təyin edilməsi metodundan istifadə etməklə, bank məhsulları və xidmətlərinin qiymətinin formalaşmasına təsir edən amilləri hərtərəfli öyrənərək tətbiq etmək olar.


1.2. Bank məhsulları və xidmətlərinin təsnifatı
Kommersiya bankları bz fəaliyyətlərini müştərilərə göstərdikləri xidmət və məhsulları əsasında qururlar. Hər bir bank çalışır ki, öz fəaliyyətində daha çox müştəri cəlb etməklə onlara müxtəlif xidmət və məhsullar təklik etməklə həm də öz maliyyə vəziyyətini yaxşılaşdırsın. Banklar öz müştərilərinin arzu və istəyinə müvafiq onlara lazımi xidməti göstərmək və məhsul təklif etməklə banklararası bazarda rəqabətə davamlı fəaliyyətlərini həyata keçirirlər. Bank məhsulları dedikdə müştərilərin tələblərinə müvafiq olaraq ödəniş vəsaitlərinin yaradılması və istifadəsini, bank məhsulları və xidmətləri dedikdə müştərilərin xahişi və vəsaiti hesabına faktorinq, forfeytinq və digər bank məsləhətləşmələrinin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur. Bazarda istehsalçılarla istehlakçılar arasında alqı-satqı münasibətlərinin həyata keçirilməsi banklar vasitəsilə məhsul və xidmətlərin haqqı nağdsız formada hesabdan-hesaba köçürülmə qaydasında həyata keçirilir.

Banklar bu halda ya müştələrinin bank hesablarında olan vəsaitlər hesabına satıcının alıcıya göndərdiyi məhsulun haqqını ödəməli və yaxud alıcının hesabında vəsait olmadıqda, onun xahişi və ərizəsi əsasında qısa müddətli kredit rəsmləşdirməklə satıcının hesabını ödəyir. Bütün bunla əlbəttə ki, banka müəyyən haqq ödənilməsi müqabilində baş verir.

Müştərilərə göstərilən xidmətlər həm banklar, həm də qeyri-bank kredit təşkilatları tərəfindən icra olunur. Həm bankla, həm də bank olmayan kredit təşkilatları, müştərilərə göstərdikləri xidmətə görə müvafiq haqq tələb edirlər. Bu haqqın məbləği elə olmalıdır ki, müştəriləri razı salsın, onlar digər bank axtarışında olmasınlar.

Müştərilərə göstərilən xidmətlər ya depozitlər, ya kreditlər hesabına ola bilər. Əgər satıcı ilə hesablaşma üçün sifarişçinin bank hesabında kifayət qədər sərbəst vəsait yoxdursa, bu halda müştərinin xahişi ilə ona lazım olan vəsait «kredit qaydasında» rəsmiləşdirilməklə müştəlri ilə vaxtında hesablaşma icra oluna bilər.

Belə fəziyyət alıcı üçün əlverişli hesab olunur. Əks halda vəsait çatışmadığı üçün mal satanın ödəniş tapşırığı və ya tələbnaməsi kartotekaya (növbəyə) götürülərək hər gecikdirilmiş gün üçün də əlavə cərimə ödənilməlidir.

Odur ki, belə hallarda sifarişçi təşkilat ona xidmət edən bankdan qısa müddətli kredit almaqla mal satanla hesablaşmanı vaxtında həyata keçirməyə üstünlük verir. Beləliklə banklar öz müştəriləriən kredit verməklə hesablaşmanın vaxtında icra olunmasını təmin edir.

Kommersiya banklarının müştərilərlə apardıqları əməliyyatlar arasında kredit əməliyyatları müstəsna rola malikdir. Kredit əməliyyatı elə olmalıdır ki, onun şərtləri müştəriləri özünə cəlb etsin. Təəssüflər olsun ki, bu cün respublikamızda kommersiya bankları ilə müştərilər arasında münasibətlər bunun əksini göstərir. Əvvəla kreditə görə kifayət qədər yüksək faiz (27-35%) tələb olunur. Digər tərəfdən kredit müqavilələrində müştərilərin hüquq və vəzifələrinə aid bölmələr olduqca gəlir, anlaşılmaz dildə, həm olduqca kiçik şritflərlə, oxunası mümkün olmayan tərzdə yazılır və müştəri yalnız kreditin qaytarılması ilə əlaqədar mübahisələr yarananda müqavilədə yazılanlarla tanış olur ki, bu da artıq gecdir. Müştəri həlli müşkül olan problemlərlə üzbə-üz qalır və problemli krelitlər məsələsi özünü biruzə verir. Milli valyuta manatın ikinci devalvasiyasından (dekabr 2015) sonra müştəri bank münasibətləri daha da kəskinləşmişdir. Əhalinin xeyli hissəsi banklarda olan əmanətlərini ya tamamilə geri götürmüş, bəzi hallarda isə əmanətini xarici valyutaya çevrilməyə üstünlük vermişdir.

Bir məsələni də burada qeyd etmək lazımdır. Bizim banklar əmanət üçün də müştərilərə yüksək faiz (12%-dək) ödəyir və krediti yüksək faizlə satmalarını bununla əsaslandırırlar. Bu yanaşma kökündən səhvdir. Əvvəla banka əmanət yatıranlar nisbətən imkanlı şəxslərdir ki, onların kreditə ehtiyacı yoxdur, sərbəst vəsaitə malik insanlardır. Deməli onlar bu yolla öz sərvətlərini bir qədər də artırmış olurlar. Kreditə ehtiyacı olanlar isə bir qədər fərqli vətəndaşlardır. Onların bir qismi öz fəaliyyətlərini genişləndirmək daha çox gəlir götürmək arzusu ilə kreditə müraciət edirsə, böyük əksəriyyəti bu vəsaitə həqiqətən ehtiyacı olanlardır ki, belə yüksək faizlər onları daha ağır vəziyyətə salır. Ona görə də fikrimizcə əmanətə görə də bank faizini azaltmaq və ən vacibi kreditə görə tələb olunan faizi hiss ediləcək səviyyədə aşağı salmağın vaxtı çoxdan çatmışdır. İş o yerə çatmışdır ki, kommersiya bankları mərkəzi Bankdan güzəştli şərtlərlə aldıqları krediti müştəriyə bir neçə dəfə bahasına satırlar. Nəzərə almaq lazımdır ki, postsovet respublikaların bir neçəsində (Rusiya, Qazaxstan, Belarus və s.) qanunvericiliklə Mərkəzi Bankın verdikləri kreditin müştəriyə satışı həddinə limit qoyulmuşdur. Bizdə də belə qanunun qəbuluna böyük ehtiyac vardır.

Kommersiya banklarının müştəriyə göstərdiyi hesablaşma əməliyyatları aktiv əməliyyat olmaqla nağd və nağdsız qaydada həyata keçirilir. İnzibati-amirlik sistemində mülkiyyət üzərində dövlət inhisarı olduğu üçün banklarda dövlətə məxsus idi və dövlət hesablaşmalara ciddi nəzarət etməklə, əsasən nağdsız hesablaşmaya üstünlük verirdi. Nəticədə bütün hesablaşmaların 80-85%-i nağdsız formala həyata keçirilirdi. Bu gün vəziyyət köklü surətdə fərqlidir. Kommersiya bankları özəl qurum olmaqla müştəqil fəaliyyət göstərməklə hesablaşmanın hansı formada aparılmasına ciddi nəzarət edə bilmir. Ancaq qabaqcıl ölkələrin bank fəaliyyətində işlər elə tənzimlənir ki, müştəri özü, öz rahatlığı üçün nağdsız formada hesablaşmağa üstünlük verirlər. Bu da bankların müştərilərə göstərdikləri xidmət və məhsulların çeşidliyi, qiymət səviyyəsi, operativlik, müştəriyə münasibət və digər amillərlə şərtləndirilir. Müştəri öz xahişi ilə hesablaşmaların banklar vasitəsilə və yaxud müxtəlif internet kommunikasiya xidmətlərindən istifadə etməklə həyata keçirməkdə maraqlı olduqlarını bildirirlər. Məsələn, Yaponiyada banklar öz müştərilərinə 200-ə yaxın xidmət və məhsul təklif edir, özü də qiymətlər olduqca münasibdir.

Bizdə isə banklar müştəriyə hesablarından çıxarışı belə satırlar. Buraya bank hesabı açmaq, hesabı bağlamaq və digər əməliyyatlar da aid edilir ki, bu da müştəriləri banklardan qaçaq salır.

Kommersiya bankları öz müştərilərinə qeyri-ənənəvi əməliyyatlar da göstərməyə çalışırlar. Belə, əməliyyatdan lizinq, faktorinq, forfeytinq, trast və digərlərini göstərmək olar. Məlumdur ki, mülkiyyət formasından asılı olmayaraq hüquqi şəxslər öz pul vəsaitlərini bank hesablarında saxlamalıdarlar. Bu qanunvericiliklə müəyyən olunmuşdur. Odur ki, respublikamızda da müəssisə və təşkilatlar, şirkətlər, səhmdar cəmiyyətləri ümumilikdə tabeçiliyindən asılı olmayaraq hüquqi şəxs statusu alan hər bir təşkilat istədiyi bankda hesab açıb öz vəsaitini həmin hesabda saxlamalıdır. Lakin bununla belə bir çox şirkət və səhmdar cəmiyyətləri öz aralarında razılığa gələrək hesablaşmanın nağd formasını seçirlər. Bu bir daha bankların müştərilərdə səmərəli iş birliyi yarada bilməmələri ilə izah olunur. Bunlarla yanaşı, dünya təcrübəsində bankların müştərilərə lizinq xidmətini göstərdikləri aydın görünməkdədir. Kommersiya bankları lizinq əməliyyatlarını yerinə yetirmək üçün vasitəçi rolunda çıxış etməyə üstünlük verirlər. Lizinq-məlum olduğu kimi – əmlakın – daşınan və daşınmaz – icarəyə verilməsi formasıdır. Bu halda həmin əmlaka eztiyacı olan tərəf lizinq şirkətinə müraciət edərək həmin əmlakın güzəştli şərtlərlə lizinqə götürmək arzusunu bildirir. Lizinq şirkəti istənilən əmlakı müvafiq şərtlər və münasib qiymətlərlə tapıb müştəriyə təqdim edir.

Lizinq əməliyyatlarında üç tərəf iştirak edir. Əmlakı icarəyə verən (əmlak sahibi), əmlakı icarəyə götürən (dizinq alan) və üçüncü tərəf qisminidə lizinq şirkəti çıxış edir ki, o, tərəflərin görüşünü təşkil edir. Bir çox ölkələrdə lizinq şirkəti qismində kommersiya bankları çıxış edirlər. Onlar müvafiq haqq müqabilində tərəflərin görüşünü təşkil etməkdə əmlakın müvafiq icarə haqqı ilə lizinq alana verilməsini təmin edir.

Lizinqin daha geniş yayılmış iki formasını fərqləndirmək olar. Maliyyə lizinqi və cari (operativ) lizinq. Maliyyə lizinqi daha geniş yayılmışdır. Bu halda tərəflər arasında lizinq müqaviləsi bir qayda olaraq əmlakın istismar müddətinə yaxın dövrü əhatə edir. Müqavilə müddəti qurtardıqdan sonra avadanlıq. Əmlak qalıq dəyəri ilə lizinq alana satıla bilər.

Operativ (cari) lizinq bir qayda olaraq elmi-texniki tərəqqiyə daha tez məruz qala bilən avadanlıqlar üçün tətbiq edilir. Belə müqavilələrin müddəti nisbətən qısa, dəyəri isə baha olur. Ona görə ki, belə avadanlıqlara xidmət əmlak sahibi (lizinq verən) tərəfindən həyata keçirilir.

Kommersiya banklarının müştərilərə göstərdikləri qeyri-ənənəvi əməliyyatlarından biri də forfeytinqdir. Faktorinq bank müştərisinin banka yazılı müraciəti əsasında həyata keçirilə bilər. Razılaşmaya görə, bank müştərinin ünvanına daxil olmuş hesablaşma sənədinin dəyərinin 70-90%-ə qədərini öz hesabından ödəyir, qadan məbləği isə müştəri ilə son haqq-hesab edilərkən müvafiq haqq-faiz tutulmaqla aparılır. Burada alıcı təşkilat hesabında istənilən vəsaitin olub-olmamasından asılı olmayaraq mal satanın inamını saxlamaqla əlavə cərimələr verməkdən azad olur. Bank faktorinq əməliyyatını həyata keçirərkən öz müştərisinin etimadını və inamını qazanmağa çalışır və buna nail olur.

Bankların qeyri-ənənəvi əməliyyatlarından biri də forfeytinq əməliyyatıdır. Forfeytinq əməliyyatları bir qayda olaraq xarici ticarətlə məşğul olan şirkət-müştərilər arasında baş verir və banka inamı daha da artırır. Forfeytinq əməliyyatları bir neçə mərhələni əhatə edir. İlk mərhələ satıcı-alıcı arasında sövdələşməni əhatə edir. Razılaşmağa görə alıcı malın dəyərinin bir hissəsini ödəyir, qalan məbləğin isə bank-forfator vasitəsilə ödəniləcəyini bildirir. Buna görə bank müştəridən əlavə haqq alır. Forfart əməliyyatlarında daha çox dönərli valyutalardan- dollar, yevro, funt sterlinq və s. istifadə olunur.

Kommersiya banklarının qeyri-ənənəvi əmçliyyatlarından biri də trast əməliyyatıdır. Trast-etibar deməkdir. Başqa sözlə bank müştərinin razılığı və etibarı əsasında onun əmlakından, fulundan, qiymətli kağızlarından istifadə etmək hüququ əldə edir. Trast əməliyyatının geniş yayılması bank likvidliyini təmin etməklə müştəri bank münasibətlərini möhkəmləndirir.

Trast əməliyyatları xüsusilə sənaye müəssisələri ilə banklar arasında əlaqələri inkişaf etdirməklə müştərilərin banka etibarını artırmağa yönəldirib.

Trast əməliyyatlarında qiymətli kağızlardan da geniş istifadə olunur. Bu halda kommersiya bankları öz müştərilərinin tapşırığı ilə qiymətli kağızların alqı-satqısını, müştərilərin investisiya fəaliyyətini eləcə də, müştərinin qiymətli kağız portfelinin formalaşdırılmasında istifadə olunur.

Bankların «trast xidməti» şöbələri müştərilər üçün məlumatlar toplamalı, fond bazarındakı vəziyyəti təhlil etməli və müştərilərə müxtəlif məsləhət xarakterli xidmətlər göstərməlidir.

Bankların trast əməliyyatları bir qayda olaraq üç kateqoriya üzrə fərqləndirilir:

- fiziki şəxsləri trast xidməti;

- kommersiya müəssisələrinə trast xidməti;

- qeyri-kommersiya təşkilatlarına trast xidməti.

Kommersiya banklarının müştərilərə göstərdikləri qeyri-ənənəvi əməliyyatlarından biri də qiymətli metallar və əntiq əşyalarla aparılan əməliyyatlardır.

Bu halda banklar öz müştərilərinə dəmir-seyflər və digər xüsusi kodlu qutular təqdim etməklə onların qızıl-zinət əşyalarını və əntiq mallarını müəyyən haqq müqabilində mühafizəyə götürür. Belə əməliyyatlar bir qayda olaraq müştərilərin ezamiyə vaxtlarında və uzun müddətə yaşayış yerlərini tərk etdikləri dövrlərdə ola bilər.



Yüklə 0,53 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə