Magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda
Yüklə 0,5 Mb.
|
|
Qeyd etmək lazımdır ki, daxili bazar obyektlərinin strukturunda onların aşağıdakı qruplarını fərqləndirmək olan istehsal vasitələri və istehsal fəaliyyəti növləri bazarı; istehlak malları, xidmətlər, mənzil bazarı; qeyri-istehsal təyinatlı binalar və tikililər bazarı, iş qüvvəsi bazarı; qiymətli kağızlar,valyuta bazarı; informasiya və innovasiyalar bazarı. Göstərilən bazarlar iriləşdirilmiş şəkildə verilmişdir,onları predmetcə öyrənərkən xırdalamaq olar. Belə ki, istehlak malları, xidmətlər və mənzil bazarı strukturunda aparıcı rolu istehlak malları bazarı oynayır, çünki istehsal olunmuş məhsul onun kanalları vasitəsilə şəxsi istehlaka daxil olur. Bununla yanaşı, ictimai təkrar istehsal prosesi tamamlanır və onun yenidən başlanması üçün zəruri şərait yaranır [12]. Bazarların təsnifatında onların subyektləri xüsusi yer tutur. Bazar əmtəə-pul münasibətlərinə alqı-satqı vasitəsilə daxil olan üç əsas iqtisadi subyektin fəaliyyət yeri kimi xidmət göstərir. Bunlar dövlət, müəssisələr və ev təsərrüfatlarıdır. Cədvəl 1.3-də bazar subyektləri tərəfindən alqı-satqı predmeti rolunda çıxış edən əsas əmtəələr ( xidmətlər) göstərilmişdir [12]. Cədvəl 1.3 Tədavül sferasında bazar subyektlərinin qarşılıqlı münasibətləri [12]
Bazar strukturunun əsası - mal bazarı infrastrukturdur. Mal bazarı infrastrukturu dedikdə, vəzifəsi mal hərəkətinin səmərələşdirilməsi, əmtəə-pul dövriyyəsinin bazar tənzimlənməsi olan müəssisələrin uyğun qruplarının tədavül sferasındakı fəaliyyət növlərinin kompleksi başa düşülür. Bazar strukturu ilə bazar konyukturu sıx qarşılıqlı əlaqədə olurlar. Bazar konyukturu – müəyyən vaxt anına bazarda yaranmış konkret iqtisadi vəziyyətdir, eləcə də onun vəziyyətini şərtləndirən səbəblərin məcmusudur [3]. Bazar konyunkturuna aşağıdakılar müəyyənedici təsir göstərirlər: milli iqtisadiyyatın inkişaf meylləri; dövlətin maliyyə, kredit, vergi və gömrük siyasəti; səmərəli dövlət xarici siyasəti və xarici-iqtisadi əlaqələrin vəziyyəti; ölkədə və ya regionda demoqrafik vəziyyət. Bazar konyunkturunun tərkib hissəsi müəyyən vaxt anına sahə kimi ticarətin vəziyyətini əks etdirən ticarət konyunkturu sayılır. Ticarət konyunkturunun göstəriciləri aşağıdakılardır: əmtəələrin dövriyyə sürəti, müəssisələrin mal resursları ilə təminatı;əmtəə qiymətləri dinamikası və tələbat dinamikası arasındakı nisbət; tədavül sferasının maddi-texniki bazasının dəyişmə meylləri; ticarət müəssisələrinin gəlirliyi; kommersiya riski dərəcəsi; sahədə çalışanların sayının dinamikası [13]. Bazar tədqiqatlarında başlıca yer onun tənzimlənməsi məsələlərinə verilir. İqtisadi fikrin müasir inkişafının əsas istiqamətlərinin təhlili dövlət tənzimlənməsinin institusional mexanizmlərinin inkişafına diqqətin yüksəldilməsi iqtisadi və ictimai nəzəriyyələrin inteqrasiyasına sabit meyli göstərir. Burada daha böyük praktiki inkişaf iqtisadiyyatın onun sosial əsası ilə sıx əlaqəsinin bərpasına istiqamətləndirilən requlyasiya nəzəriyyəsini əldə etməkdən başlayır. Göstərilən istiqamətə iqtisadiyyat sahəsində Nobel mükafatı laureatları olmuş Duqlas Nort və Ronald Kauzun işləri daha yaxındır [14]. Bu halda requlyasiya dedikdə, mövcud iqtisadi strukturlar və ictimai formalar nəzərə alınmaqla bütöv siyasi və sosial-iqtisadi sistemin təkrar istehsalına kömək edən mexanizmlərin əlaqələndirilməsi başa düşülür. Requlyasiya nəzəriyyəsi neo-klassik ideyadan imtina edir; bu ideyaya görə optimal təşkilat həmişə sabit iqtisadi dinamikaya zəmanət verir və hesab edir ki, iqtisadi sistemlərin requlyasiya üsulları zamana və məkana görə fərqlənirlər. Requlyasiya nəzəriyyəsinin konseptual əsası ondan ibarətdir ki, bazar öz-özünə formalaşmır. Belə ki,onun gündəlik fəaliyyəti bazar sövdələşmələrin ədalətli nəticəsinə zəmanət verən qaydaların tamamlanmış sisteminin mövcudluğunu nəzərdə tutur. Hətta bazarın təkmil rəqabətli müstəsna halı xüsusi təşkil olunmuş ictimai məkan, hakimiyyət münasibətləri və hüquq normaları tələb edir, buna görə də onu təkcə xalis iqtisadi fenomen kimi nəzərdən keçirmək olmaz. Başqa sözlə desək, bu digər institusional instututlar kimi institutdur, dövlət isə onun üçün mühüm inkişaf etdirən və tənzimləyən amillərdən biridir. Yalnız dövlət, bazar münasibətlərinin ümumən yayımı bu münasibətləri dağıda bildiyi halda, uzunmüddətli perspektivlərin uçotu və ictimai əlaqələrin mühafizəsi kimi kollektiv xidmətləri göstərə bilər [15]. Requlyasiya nəzəriyyəsi müəlliflərinin qiymətləndirmələrinə görə, kəskinləşən beynəlxalq rəqabətin tələblərinə, yeni texnologiyaların yayılmasına, makroiqtisadiyyatda artan qeyri-müəyyənliyə daha böyük qabiliyyətlə reaksiya verməyə dövlət tənzimlənməsinin və bazar mexanizmlərinin səmərəli əlaqələndirilməsinin təşkili formalarını inkişaf etdirən dövlətlər malik olurlar. Dövlət tənzimlənməsinin və bazar mexanizmlərinin əlaqələndirilməsi səmərəliliyi isə xeyli dərəcədə ayrı-ayrı ölkələrin bazarlarının inkişafı mühitində yeni informasiyalı iqtisadiyyatla müəyyən olunur [16]. Beləliklə, istehlak əmtəələri və xidmətləri bazarının nəzəri aspektlərinin dərin tədqiqatları göstərdi ki, o, bütünlükdə əmtəə bazarı sistemində xüsusi və aparıcı yer tutan mürəkkəb iqtisadi kateqoriyadır.
Bütövlükdə məsələ ondan ibarətdir ki, bazar münasibətlərinə keçid dövründə ölkələrdə iqtisadiyyatın və bazar proseslərinin səmərəli idarə edilməsi necə qurulacaqdır. Deməli, bizim fikrimizcə, iri miqyaslı islahatı təkcə ayrı-ayrı bazarlar səviyyəsində deyil, bütün səviyyəiərdə iri bizneslə məşqul olan obyekt kimi bütün dövlət idarəçiliyində aparmaq lazımdır. Başlıcası odur ki, onları öz vaxtında həyata keçirmək lazımdır. Bu barədə menecment sahəsində çalışan, rus alimi V.R.Vesnin düzgün olaraq belə qeyd edir: “ Səmərəli idarəetmə öz vaxtında olmalıdır, bu da uyğun fəaliyyətin başlanması, ayrı-ayrı mərhələlərin optimal ardıcıllığı, lazımsız fasilələrin və vaxt itkilərin aradan qaldırılması üçün daha əlverişli momentin seçilməsini tələb edir” [17]. Qərbdə idarəetmə sistemi islahatının aparılmasına ümumi yanaşma ona gətirib çıxardı ki, XX əsrin sonunda dövlət idarəçiliyi islahatının irimiqyaslı və komleks proqramlarının nəhəng həcmi həyata keçirildi. Buna baxmayaraq, bu proqramlardan bir çoxunun meydana gəlməsi oxşar problemlərin, xüsusilə xidmətlərin səmərəliliyinin və keyfiyyətinin yüksəldilməsi,vəziyyətin dəyişməsinə çevik reaksiyanın verilməsi, vergi sisteminin yaxşılaşdırılması, audit fəaliyyətinin səmərələşdirilməsi problemlərinin dövlət orqanları tərəfindən həlli zərurətilə diqtə edilmişdir. Burada ümumi islahatlatlar paradiqmasının olmamasını qeyd etmək lazımdır. Bu islahat proqramlarından bir neçəsiini ifrat radikalizm tərəfindən qeyd edilmiş kimi xarakterizə etmək olar, başqaları isə onların həyata keçirilməsinə dair tədrici yanaşmanı nəzərdə tutur. Bütövlükdə islahatlaşdırma strategiyası çox vaxt “yeni dövlət idarəçiliyi” konsepsiyasının nəzərdən keçirilməsi işarəsi altında getmişdir. Belə yanaşmanın üstünlüyü islahatların aparılması çərçivələrində daha ardıcıl tədbirlər kompleksinin olmasıdır [18]. Cədvəl 1.4 Bazar idarəetməsi prosesinidə islahatlar
Bu halda Azərbaycan ölkələr içərisində bazar idarəçiliyinin daha yüksək dərəcəsilə təmsil olunmuşdur. Bu seçim təsadüfü deyil, belə ki, respublikamız son illərdə olduqca surətlə inkişaf edir. Bütün bunlar, bizim fikrimizcə, bu günə ölkələrin mövcud olan yeni təsnifatını tələb edir. Xüsusilə keçid iqtisadiyyatı şəraitində bütün ölkələri iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş və inkişafda olan ölkələrə bölən ikipilləli tipologiya geniş tətbiq olunur. Belə tipologiyada əsas meyar kimi əhalinin adambaşına hesablanan, ÜDM göstəricisi vasitəsilə ifadə olunan dövlətin sosial-iqtisadi inkişafı səviyyəsi götürülür. Dünya təsərrüfatını və onun coğrafiyasını öyrənərkən, ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının səviyyəsini və xarakterini nəzərə alan tipologiya böyük əhəmiyyət kəsb edir. Sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsi bir sıra göstəricilərlə müəyyən olunur ki, bunlar içərisində aşağıdakılar fərqləndirilir: Ümumi daxili məhsulun (ÜDM) və ya Ümumi milli məhsulun ölçüsü; əhalinin hər nəfərinə düşən ÜDM ölçüsü; kənd təsərrüfatı, sənaye və xidmət sferası məhsulların ÜDM-də payı; sənaye məhsulun həcmi; əsas kapitala qoyulan investisiyalar; ayrı-ayrı təsərrüfat sektorunda məşqul olanların payı; xarici ticarət strukturu; əhalinin savadlılıq səviyyəsi; həyat davamiyyəti və keyfiyyəti; potensial resurslar və s. [19]. Təcrübə göstərir ki, iqtisadi subyektlər arasında hər hansı təsərrüfat sistemi üçün xarakterik olan münaqişə mövcud olur. Onlar iqtisadi resursların məhdudluğunun qaçılmaz nəticəsidir. Nə qədər ki,bu resurslar hər bir cəmiyyətdə məhduddur və ya az tapılandır, təsərrüfatçılıq subyektləri onları əldə etmək üçün yarışa, mübarizəyə qoşulmağa məcburdurlar. Lakin bu mübarizə formaları müxtəlif iqtisadi sistemlər üçün spesifikdir. Bazar şəraitində münaqişənin prinsipcə yeni tipi–rəqabət xarakterikdir. Burada münaqişə yeri bazardır. Rəqabət istehsalda kommersiya firmaları arasında, innovasiya prosesləri sferasında, malların və mədəni xidmət satışı prosesində bazarda fayda götürmək məqsədini güdür. Firmalarla yanaşı, dövlət də bilavasitə bazar rəqabəitndə iştirak edə bilər, amma dövlət idarəetmə orqanları vasitəsilə deyil, bazar subyekti kimi, mal və xidmətlərin alıcısı yaxud satıcısı sifətində iştirak edə bilər. Bütövlükdə isə rəqabət mal və xidmətlərin istehlakçısı üçün istehsalçıların mübarizəsi kimi çıxış edir [20]. Keçid iqtisadiyyatına izibati-komanda sistemindən irs qalmış yüksək inhisarlaşdırma dərəcəsi bazar rəqabətini zəiflədir. Bu, inhisarların qeyri-səmərəliliyi ilə əlaqədardır, belə ki, səmərəlilik, qiyməti son hədd xərclərindən yüksək müəyyən edir, istehlakçılar onu son hədd xərclərindən yüksək, inhisar qiymətindən aşağı qiymətləndirərək satın almadan imtina etməyə məcbur olurlar. Belə şəraitdə səmərəli bazar fəaliyyətinin rəqabətinin mühüm inkişaf amili məqsədyönlü antiinhisar siyasətinin aparılması sayılır [21]. Antiinhisar siyasəti çərçivələrində iki əsas istiqaməti fərqləndirmək olar: demonopolizasiya və sahibkarlıq inhisarlarının fəaliyyətinin tənzimlənməsi. Demonopolizasiya siyasəti bazar inhisarçılığı dərəcəsinin aşağı salınmasına istiqamətləndirilir. Onun keçid iqtisadiyyatı çərçivələrdə səmərəli aparılması aşağıdakıları nəzərdə tutur: əvvəlcə, inhisarlaşma səviyyəsinin əhəmiyyətli yüksəlişinə və rəqabətin məhdudlaşdırılmasına aparan birləşmələrə və digər firmalararası müqavilələrə məhdudiyyətlər sisteminin işlənib hazırlanması; ikincisi, əmələ gəlmiş sahibkarlıq inhisarlarının təmərküzləşməsinin qarşısının alınması; üçüncü, inhisarlaşmış sahələrdə rəqabətə köməklik göstətərilməsi. Təbii inhisar rəqabət aparan firmalara nisbətən miqyasın səmərəsi böyük olduqda, bir firma bütün bazarı təchiz etdikdə, məhsul məhsul vahidinə çəkilən xərclər daha aşağı olduqda, təbii inhisar inkişaf edir [22]. Rəqabət mühütinin olmaması təbii inhisarların fəaliyyətinin tənzimlənməsində bazar mexanizmlərindən istifadəni səmərəsiz edir. Ona görə dövlət tənzimlənməsi burada əsas əlaqələndirmə forması sayılır. O, faktiki olaraq, planlı iqtisadiyyatda tənzimlənmə prinsipləri üzərində qurulur: dövlət idarəetmə orqanları qiymətlərin və tariflərin səviyyəsini, həmçinin, təklif olunan malların və xidmətlərin həcm və çeşidini xarakterizə edən əsas parametləri müəyyən edirlər. Digər prinsiplər rəqabət bazarlarında fəaliyyət göstərən sahibkarlıq inhisarlarının tənzimlənməsinin əsasında durur, məsələn, oliqopolist quruluşlu sahələrdə belə olur. Burada dövlət tənzimlənməsini dəyişməməyə, rəqabətli bazar mexanizmini müdafiə etməyə çağırırlar [18]. Lakin bazar proseslərində bəzən bəzi sahələri təbii inhisarlara aid edirlər və onları tənzimləməyə cəhd göstərirlər.K.R.Makkonnell qeyd edir ki, sahə idarəçiliyi ünvanına daha tənqidi mülahizələr ondan ibarətdir ki, o, bəzən təbii inhisarlar olmayan sahələrdə tətbiq edilmişdir, onlar təbii inhisarlar deyillər və tənzimlənmə olmasaydı, onlar tamamilə rəqabətli olardılar [22]. Bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə dövlət səviyyəsindəki planlaşdırma müəyyən proqramaların işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi formasını alır. Məsələn, Azərbaycan Respublikasında son illərdə regionların sosial-iqtisadi inkişafı sahəsində, biznesin inikişafı və sahibkarlığı dəstəklənməsi və digər bu kimi bir sıra əhəmiyyətli dövlət proqramları qəbul edilmişdir. Buna misal olaraq göstərir ki, hələ F.Ruzveltin “Yeni kurs” üzrə ictimai işlərindən xeyli əvvəl amerikan mütəxəssislərinin qiymətləndirilmələri üzrə, hökumət büdcə vəsaitləri hesabına kanalların inşası üzrə xərclərin 70%-ni və yolların çəkilməsi üzrə 30%-ni təmin etmişdi. Cənub ştatlarında isə hökümətin iştirak payı daha yüksək idi, çünki dəmir yolların inşasının 75%-i dövlət tərəfindən maliyyələşdirilmişdi.Görünür ki, hətta bazar sisteminin inkişafı prosesinin ilk mərhələlərində Amerika dövləti iştiraksız qalmamışdır, bütün ölkə üzrə bazar əlaqələrinin daha tez yayılmasının dəstəklənməsində çox yaxından maraqlı olmuşdur.Bununla yanaşı çoxdan məlumdur ki, bazar mühitində səmərəlilik meyarı hər hansı biznesin mənfəətliyidir. Əgər iqtisadiyyatda rəqabət mexanizmi heç nə ilə zəifləmiyibsə, onda bazar atmosferi milli iqtisadiyyatda hər bir iqtisadi vahidin səmərəliliyinin yüksəldilməsinə əlverişli şərait yaradır.Bütövlükdə bütün iqtisadiyyatın səmərəliliyi də yüksəlir, çünki onun zəif həlqələri ümumi şəbəkədən ayrılır və bütün təsərrüfatı geri çəkmir[16].. Qeyd edildiyi kimi, islahatlar siyasəti səmərəli sistemli bazar mexanizmlərinin formalaşması üçün şərait yaradılmasını nəzərdə tutur. Bu vəzifə ilk növbədə, dövlətin tənzimləyici fuksiyaları ilə bağlıdır. Ümumiyyətlə, dövlət siyasəti səviyyəsində həyata keçirilə bilən iqtisadiyyatın menecmentindəki funksiyaların önəmli hissəsi obyektiv olaraq var. Bunlardan biri hüquqi bazadan ibarətdir. İqtisadiyyat sferasında dövlət idarəçiliyinin mərkəzi orqanları parlament, dövlət başçısı, hökümət, nazirliklərin, idarələrin ranqına malik olmayan müəyyən nazirliklər qrupu, məsələn, iqtisadiyyat, maliyyə, ticarət, kənd təsərrüfatı nazirlikləri, idxal və ixrac üzrə komissiya.Hökumət iqtisadi xarakterli əsas qanun layihələrini baxılmaq üçün parlamentin sərəncamına verir. Dövlət büdcəsinin gəlirlərinə və ya xərclərin qanuniliyinə aid olan, parlament üzvləri tərəfindən təqdim edilmiş qanun layihələri onların parlamentdə müzakirəsinədək mütləq hökumətin rəyinə malik olmalıdırlar. Hökumət, xüsusilə totalitar ölkələrdə, ,həmçinin bəzi postsosialist dövlətlərində iqtisadi məsələlər üzrə və fərdi xarakterli bir çox aktlar üzrə normativ qəraralar qəbul edir. Uyğun nazirliklər və idarələr onlara tabe olan müəssisələr və təşkilatların operativ idarə olunması ilə məşqul olurlar, uyğun sferada fəaliyyəti tənzimləyirlər[23]. Eyni zamanda dövlət müxtəlif beynəlxalq lahiyələrdə iştirak etməli olur ki, bunlar da baş verən bazar proseslərinin keyfiyyətinə əhəmiyyətli təsir göstərə bilər. Bu əlaqədə kiçik biznesin baş inkişaf planı çərçivəsində sahibkarlıq fəaliyyətini dəstəkləyən regional lahiyələri həyata keçirən Avropa İttifaqınin təcrübəsi daha böyük maraq kəsb edir. Kiçik biznes firmalarında təkmil texnologiyalara olan tələbat dünya bazarında hər bir ölkənin iqtisadiyyatının rəqabət qabiliyyəti üçün fövqəladə mühüm vəzifədir. Burada dövlət siyasəti formal təlimə deyil, ixraca yönəldilmiş yeni firmaların yaradılması əsasında potensial sahibkarların hazırlanmasına qeyri-ənənəvi yanaşmanın işlənib hazırlanmasına yönəldilir.Belə yanaşma texnologiyası aşağıdakılarda ifadə olunur: müasir texnologiyalardan istifadə edilməsi xüsusi kiçik müəssisəni açmağa qadir olan potensial sahibkarların aşkar edilməsi və hazırlanması; ən yeni texnologiyalar əsasında işlənmiş məlumatların hazırlıq və istehsala buraxılışı üsullarının nümayiş etdirilməsi; eksperimental təcrübi müəssisələrin iqtisadi fəaliyyət planlarının hazırlanmasına və təhlilinə yardım edilməsi; marketinq sahəsində qabaqcıl ideyalar haqqında məlumatlar proqramının iştirakçılara təqdim edilməsi, onların tətbiqi, habelə maliyyə fəaliyyətinin idarə edilməsi vərdişlərinin öyrədilməsi; xarici bazarlarda xüsusi rəqabət qabiliyyətli müəssisələrin yaradılmasına dair proqramın tamamlayıcı mərhələsində iştirakçılara imkanlarını buraxmağa icazə verilməsi; məlumatların istismarı prosesində modernizasiyası ilə əlaqədar mövcud layihələrlə yeni müəssisələrin təşkilinin razılaşdırılması [24]. Beləliklə, yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq, bildirmək mümkündür ki, müasir şəraitdə bazarın idarə edilməsinin mexanizmlərinin işlənməsi zəruri görünür. Bu proses idarəçilik sahəsində mərkəzləşdirmə və qeyri-mərkəzləşdirmənin optimal balansda qəbul edilmiş menecment qərarlarında, həm də bütövlükdə bazarlarda və o cümlədən istehlak bazarında istifadə oluna bilər. Beləliklə, yalnız makroiqtisadi səviyyədə çevik menecment bazarlada səmərəliliyin artırılmasına səbəb ola bilər. Sistemli yanaşma iri sistemlərin məşhur və təsdiq edilmiş idarəetmə metodlarından biri sayılır ki, bunların da sırasına istehlak malları bazarını aid etmək olar. İstehlak bazarı sosial-iqtisadi sistemlərə, daha doğrusu, aşağıdakı bir sıra əsas əlamətlərlə xarakterizə olunan mürəkkəb sistemlərə aiddir: istehlak bazarı sistemli yanaşma baxımından alt sistem rolunu oynayan nisbətən müstəqil elementlər dəstini(ərzaq və qeyri-ərzaq malları bazarı, iaşə bazarı, xidmət bazarı və s.) özündə ehtiva edir. Elementlərin xassəsi onların sistemdə yerini müəyyən edir və müvafiq funksiyalarda(bazarın funksiyaları) reallaşdırılır; istehlak bazarında bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərən elementlər vasitəsilə mexanizm mövcuddur(mal, ticarət forması və s.) ki, bunun da təsiri nəticəsində bazarın bir elementinin digərinə təsiri və ya xarici qüvvələr (rəqabət, yeni texnologiyalar və s.) meydana çıxır; istehlak bazarı struktura malikdir(daxili və xarici bazar, topdan və pərakəndə satış bazarları və s.), elementlərin və onlar arasında mövcud əlaqələrin qarşılıqlı əlaqədə yerləşməsi, hissələrdən təşkil olunmuş tamın təşkili qaydası. Buraya bazarın ayrı-ayrı subyektlərinin pərakəndə və topdansatış müəssisələri, supermarketlər və univermaqlar və s. təşkilati-idarəetmə strukturunu aid etmək olar; istehlak bazarı sistem kimi onu xarici mühitdən ayıran öz sərhədlərinə (mal bazarının sərhədləri, coğrafi sərhəd və s.) malikdir; istehlak bazarına onun bütün elementləri üçün mövcud və ya səciyyəvi olmayan keyfiyyəti yeni xassələrin meydana gəlməsi xasdır. Bu zaman tamın xassəsi hissələrin xassələri cəminə bərabər deyildir, məsələn, daxil olmuş və satılmış malların miqdarı; istehlak malları bazarı əks əlaqəyə malikdir ki, bu da bütövlükdə onun bir-birinin impulsuna müəyyən reaksiyası və xarici təsirlər, məsələn, satıcı və alıcının münasibəti başa düşülür; istehlak bazarı adaptasiya olunmuş sistem sayılır, yəni dəyişən şəraitlərdə keyfiyyət müəyyənliyini saxlamaq qabiliyyətinə malikdir, çevikliyə və izafiliyə malikdir. Nümunə kimi onu göstərmək olar ki, istehlak bazarı tələb və təklifə tez reaksiya verir; istehlak bazarını onun inkişaf və fəaliyyətinin verilmiş traektoriyasınınn başa çatdırılmasını təmin etmək məqsədi ilə idarə etmək olar. Buraya aşağıdakıları aid etmək olar: dövlət tənzimlənməsi və düzəliş, tələbin proqnozlaşdırılması əsasında sistemin parametrlərinin dəyişdirilməsi, dövlət və yerli idarəetmə orqanlarının köklü olaraq struktur cəhətdən yenidən qurulması [25]. İstehlak malları bazarının sistem kimi müasir tədqiqatları sistemli təhlil bazasında həyata keçirilir. Bu onunla əlaqədardır ki, elmi anlamda sistemli təhlil idarəetmə qərarlarının qəbulu sahəsində böyük miqdarda müxtəlif informasiyalar işləyib hazırlamaqla mürəkkəb problemlərlə məşğul olur. Odur ki, sistemli təhlilin məqsədi bir tərəfdən alternativ optimal idarəetmə qərarlarının seçimi, digər tərəfdən, idarəetmə qərarlarının lazımsız variantlarının çıxarılması sayılır. Konkret halda sistemli təhlil tədqiq olunan obyektin, yəni istehlak malları bazarının yalnız vacib tərəfinin aktivliyini öyrənən xüsusi metodika sayılır[25]. Əgər yuxarıda istehlak bazarının sistemliliyinin əsas əlamətləri nəzərdən keçirilmişdirsə, onda sistemin qurulması və tədqiqi zamanı sistemli yanaşmanın əsas prinsiplərini nəzərə almaq lazımdır. Bunlara aşağıdakılar aid olunur: son məqsəd prinsipi: son məqsədin mütləq prioriteti; vahidlik prinsipi; həm tamın, həm də hissələrin məcmusu kimi sistemin birgə nəzərdən keçirilməsi; əlaqələndirmə prinsipi; istənilən hissənin onun ətrafı ilə əlaqələrinin birgə nəzərdən keçirilməsi; modul düzülüş prinsipi; sistemdə modulun ayrılması və onun modulların məcmusu kimi nəzərdən keçirilməsi; strateji dəstlərin idarə edilməsi prinsipləri; iyerarxiya prinsipi: hissələrin iyerarxiyasının tətbiqi və onların ranjirə edilməsi; funksionallıq prinsipi: funksiyanın struktur üzərində prioritetliyi ilə struktur və funksiyalara birgə baxılması; inkişaf prinsipi: sistemin dəyişkənliyinin, onun hissələrinin inkişafına, genişləndirilməsinə, əvəz olunmasına qabiliyyətliliyinin uçotu; mərkəzləşdirmə prinsipi; qəbul olunan qərarlarda mərkəzləşdirmənin və mərkəzləşdirmənin idarə edilməsinin əlaqələndirilməsi [26]. Sistemli təhlil üçün aşağıdakı məsələlərin həlli xarakterikdir: sistemin təhlili məsələləri - informasiyaların dəyişilməsi sistemi ilə verilən xassələrin müxtəlif növünün tapılması və sistemin bir yeganə element şəklində təqdim olunması; sistemin sintezi məsələləri-həyata keçirilən dəyişikliyin sistemlə təsviri, onun əsasında faktiki olaraq bu dəyişiklikləri yerinə yetirən sistemin qurulması [27].
Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||