26
material və hazır məhsul qalıqlarının dəyişməsi mənfi kəmiyyət təşkil edir.
Fikrimizcə, auditor yuxarıda qeyd olunan bu cür qeyri-adi nisbətin səbəbini istehsal
tsiklinin dəyişməsinə görə və onu istehsal sahəsi ilə əlaqələndirə bilər. Eyni zamanda,
auditor, təcrübədə bir qayda olaraq istehsal prosesi mərhələlərinin uçotda qeyri-
düzgün əks etdirilməsi riskini təxmin edir və bəzi hesablar üzrə qalıqların xüsusi
çəkisinin dəyişməsi səbəblərinin aydınlaşdırılmasını yoxlamanın fərdi obyekti kimi
nəzərdə tutur. Aydındır ki, yoxlamanın gedişi həmin fərdi obyektin planlaşdırmasının
effektliyini göstərir. Məhz buna görə də yoxlamanın sonrakı mərhələsində il ərzində
bitməmiş istehsalın kalkulyasiyası metodikasının əsassız olaraq dəyişdirilməsi istehsal
tsiklində faktiki iştirak etməyən xammal və material qalıqlarının onun tərkibinə
edilməsi və hazır məhsulun mədaxilinin gecikdirilməsi səbəbləri diqqətlə araşdırılır.
2.1. saylı cədvəldən göründüyü kimi, fəaliyyətini yoxladığımız müəssisədə
xüsusi və borc vəsaitlərinin nisbəti əmsalının dinamikası (artım meyli) 0,42-dən 0,76-
ya qədər dəyişir. Bu isə, öz növbəsində, auditora vəsait mənbələrinin müəssisə
öhdəliklərinin artımı istiqamətində kifayət qədər aktiv surətdə yenidən bölüşdürülməsi
haqqında obyektiv fikir söyləməyə imkan verir. Lakin, təhlil işi apardığımız
müəssisədə həmin vəsait mənbələrinin artımı dövriyyədən kənar aktivlərin adekvat
(eynigüclü, bərabər) artımı ilə müşahidə olunmur. Bizim fikrimizcə, müəssisənin
artan öhdəliklərinin əsas hissəsi dövriyyə vəsaitlərinin artım mənbələrini təşkil
etdikdə belə bir vəziyyət özünü biruzə verir. Məxrəcdə bankın qısamüddətli kreditləri
və qısamüddətli öhdəlikləri əks etdirilmiş likvidlik əmsalları da bunu təsdiq edir.
Deməli, bazar münasibətləri şəraitində müəssisənin dövriyyə vəsaitlərinin artımı onun
digər təşkilatlar qarşısında olan öhdəliklərin artımına tam uyğun gəlir.
Məlumdur ki, yoxlamaların planlaşdırılmasının növbəti mərhələsində maliyyə
(mühasibat) hesabatlarının mütləq və nisbi göstəriciləri müqayisə edilməklə mümkün
risk zonaları müəyyən olunur. Bu məqsədlə, auditor tərəfindən maliyyə (mühasibat)
hesabatlarının ayrı-ayrı göstəricilərinin xüsusi çəkisi hesablanılır və onların köməyi
ilə balansın eyni adlı maddələr qrupunun yoxlanılmasına sərf olunan vaxtın miqdarı
bölüşdürülür. Lakin, fəaliyyətini araşdırdığımız müəssisənin balansının ativində
dövriyyəsindən kənar aktivlərin böyük xüsusi çəkiyə malik olması yoxlamanın
27
ardıcılığını və metodikasını dəyişir. Belə ki, müəssisənin mühasibat balansından
göründüyü kimi, hesabat ilinin əvvəlinə əsas fondlar bütün aktivlərin 28,33%-ni
bitməmiş kapital qoyuluşları isə 30,53%-ni təşkil edir.
28
Cədvəl 2.2.
01.01.2014 tarixə müəssisənin müqayisəli analitik balansı
(aktiv maddələri üzrə)
Balansın
aktiv
maddələrinin
sətir kodu
İlin
əvvəlinə
İlin sonuna
Madələrin xüsusi çəkisi
Kənarlaşma (+;-)
İlin
əvvəlinə
İlin sonuna
Mütləq
ifadədə
Xüsusi çəki
etibarı ilə
1
2
3
4
5
6
7
012
7911075
7099212
28,33
14,87
-811863
-13,46
022
12963
33699
0,05
0,07
+20736
+0,02
040
8936724
14660003
32,00
30,70
+5723279
-1,30
050
5516
5516
0,02
0,01
0
-0,01
080
16866278
21798430
60,40
45,65
+4932152
-14,75
100
3492396
7010997
12,51
14,68
+3518601
+2,17
122
79223
168231
0,28
0,35
+89008
+0,07
130
148511
697199
0,53
1,46
+548688
+0,93
140
92853
745623
0,33
1,56
+652770
+1,23
150
1158179
2399564
4,15
5,03
+1241385
+0,88
175
851004
1294026
3,05
2,71
+443022
-0,34
180
5822166
12315640
20,85
25,79
+6493474
+4,94
199
707109
893780
2,53
1,87
+186671
-0,66
200
620027
1867508
2,22
3,91
+1247481
+1,69
220
1781
1781
0,01
0,01
0
0
250
1643665
2935831
5,89
6,15
+1292166
+0,26
260
1280957
3787130
4,59
7,93
+2506173
+3,34
280
1355
852
0,01
0,01
-503
0
290
829229
828789
2,96
1,73
-440
-1,23
300
-
3203936
-
6,71
+3203936
+6,71
310
149609
114081
0,54
0,24
-35528
-0,30
330
5233732
13633688
18,75
28,56
+8399956
+9,81
360
27922176
47747758
100,00
100,00
+19825582
0
Fikrimizcə, dövriyyədən kənar aktivlərin böyük xüsusi çəkiyə malik olması
materialtutumu və fondtutumu yüksək olan maddi istehsal sahələri üçün adi hal sayıla
bilər. Məhz buna görə də, auditor optimal nəticəyə nail olmaq üçün maddi aktivlərin
formalaşması sahəsində aparılan yoxlamaların dövriyyələrinin artırılması barədə qərar
qəbul edir. Yoxlamanın gedişində auditor, ilk növbədə daha bahalı əsas fond
obyektlərinin əldə edilmə şəraitini və bitməmiş istehsala məsrəflərin xarakterini
araşdırır. Hesabat məlumatlarından göründüyü kimi, fəaliyyətini təhlil etdiyimiz
müəssisədə xərclərin böyük hissəsini yoxlanılan dövrə qədərki müddətdə əldə edilən
əsas vəsaitlərin köhnəlmə məbləği təşkil edir və bunu auditor risk sahəsi kimi