Magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda


Qiymətli kağızlar bazarının iqtisadiyyatda rolu və əhəmiyyəti



Yüklə 121,43 Kb.
səhifə4/17
tarix11.05.2022
ölçüsü121,43 Kb.
#86597
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   17
Quliyeva-Leyla-El-in

Qiymətli kağızlar bazarının iqtisadiyyatda rolu və əhəmiyyəti


Qiymətli kağılar bazarının mahiyyət və məzmununu anlamaq üçün ilk növbədə qiymətli kağızın mahiyyətini dərk etmək lazım gəlir. Ona görə ki, bu bazarın başlıca alətləri qiymətli kagızlardır. Bu baxımdan respublikamızda qanunvericiliklə qiymətli kağızlar sahəsində bir çox normativ-hüquqi aktlar müəyyən olunub. Beləki, qəbul olunmuş Azərbaycan Respublikasının 14 iyul 1998-ci il “ Qimətli kağızlar haqqında” Qanununda (fəsil 1, maddə 1) qiymətli kağızlara aşağıdakı kimi tərif verilməkdədir:” Qiymətli kağız öz sahibinin əmlak və qeyri-əmlak hüquqlarını və bu hüquqların verilməsi imkanını müəyyən edilmiş formaya və məcburi rekvizitlərə riayət etməklə təsdiqləyən sənəddir”.

Resbublikamızın Mülk Məcəlləsində isə belə deyilir: “Qiymətli kağız hər hansı hüququ təsdiqləyən müəyyənləşdirilmiş formaya riayət olunmaqla elə bir sənəddir ki, həmin hüquq bu sənəd olmadan nə başqa şəxsə verilə bilər, nə də həyata keçirilə bilər. Qitmətli kağız başqasına verildikdə onun təsdiqllədiyi bütün hüquqlar da keçir”.

Qimətli kağızların müxtəlif növləri mövcud olmaqdadır. Bunlara veksel, istiqraz, çek, səhm,depozit sertifikatları, fyuçers, opsion və s. qiymətli kağızları misal göstərə bilərik. Qiymətli kağızlar qeyri-emissiya və emissiya qiymətli kağızları olmaqla iki hissəyə bölünməkdədir. Emissiya qiymətli kağızları – buraxılışlarla yerləşdirilə bilən və qiymətli kağızların əldə edilməsi vaxtından asılı olmayaraq bir buraxılış daxilində hüquqların həyata keçirilməsinin həcmi və müddəti eyni olan qiymətli kağızlardan ibarətdir. Bunlara istiqrazlar və səhmlər aiddir. Qeyri-emissiya qiymətli kağızlar isə buraxılışlarla yerləşdirilməyən habelə qiymətli kağızlar üzrə hüquqların keşməsinin həcmi və müddəti müxtəlif olan qiymətli kağızlardan ibarətdir. Bunlara isə çek, veksel, varrant, opsion və s. Aid olmaqdadır. Bundan əlavə qiymətli kağızlar əmtəə dövriyyəsinə və müəyyən əmlak aktlarına xidmət edən kommersiya və fond bazarında hərəkət edən fond qiymətli kağızları şəklində olur.

Qiymətli kağızların tədavül etməsi digər əmtəələrin tədavülünü asanlaşdıran müstəqil tədiyyə aləti kimi çıxış, həmçinin etmək onların bazarda alınıb-satılmaq


qabiliyyətidir. Qiymətli kağızın sahibi üçün likividlik böyük itkilərsiz, az satış xərcləri ilə alınıb-satılmaq qabiliyyəti və bazar qiymətinin cüzi dəyişməsidir. Risk isə qiymətli kağızlara qoyulan investisiyalarla əlaqədar olan və onlara zəruri olaraq xas olan, bazar konyukturasının dəyışməsi nəticəsində itki vermək ehtimalı olmaqdadır. Qiymətli kağızların risk səviyyələri artdıqca onların gəlirliyi də artır. Bu asılılığı qrafikdə aşağıdakı kimi göstərmək olar:
risk

1-dövlət qiymətli kağızları; 2-şirkətlərin istiqrazları; 3-səhmlər; 4-törəmə qiymətli kağızlar.

Qiymətli kağızların likividliyi və tədavül etməsi açıq şəkildə onu göstərir ki, qiymətli kağızlar xüsusi əmtəədir və buna görə də öz bazarına malik olmaqdadır. Bu bazarın iştirakçılar heyəti, fəaliyyət qaydaları ,özünəməxsus təşkili, iş qaydaları və s. mövcud olmaqdadır. Qiymətli kağızlar bazarı maliyyə bazarının səmərəli fəaliyyət göstərən başlıca elementlərindən biridir və iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrinə maliyyə vəsaitlərinin axınını təmin edən və investisiyaları aktivləşdirən bir sahə olmaqdadır.

Qiymətli kağızlar uzunmüddətli qiymətli kağızların iştirak etdiyi kapital və qısamüddətli qiymətli kağızların iştirak etdiyi pul bazarına bölünməkdədir. Belə ki, dolayı şəkildə qimətli kağızlar bazarı həm kapital, həm də pul bazarı kimi fəaliyyət göstərməkdədir.




Sxem: Qiymətli kağızlar bazarının maliyyə bazarında yeri.

Mülki Məcəllədə bu bazar qiymətli kağızların buraxılması, emissiyası, ödənilməsi,tədavülü, sahibliyi, onlarla əqdlərin bağlanması, saxlanılması, digər əməliyyatların aparılması üzrə subyektlər arasında olan hüquqi və iqtisadi münasibətlərin məcmusu ( maddə 992-1.) kimi tərifləndirilməkdədir. Bu bazarın məqsədi sərbəst maliyyə resurslarını səfərbər etmək və onların yenidən bölgüsünü təmin etməkdən ibarətdir. Bütün bazar iqtisadiyyatlı ölkələr üçün bu bazarın mövcudluğu mühüm əhəmiyyət kəsb etməkdədir. Qiymətli kağızlar bazarı əmtəə və pul tədavülünə fəal surətdə xidmət etməkdədir. Digər tərəfdən də qiymətli kağızların bazarda yerləşdirilməsi və buraxılması sosial-iqtisadi inkişafa istiqamətləndirilməsi və sərbəst pul vəsaitlərinin səfərbər edilməsinin səmərəli yoludur. Bunun nəticəsidir ki, ölkədə investisya üçün əlverişli şərait yaranır, müvəqqəti sərbəst pul vəsaitlərinin dövriyyə sürəti güclənir ki, bu da iqtisadi artıma səbəb olmaqdadır. Bu bazarın formalaşmasından ötrü əsas şərt qiymətli kağızlar buraxan kifayət qədər investorların,emitentlərin, qiymətli kağızlarla aparılan əməliyyatlara nəzarətin təşkilinin olmasıdır.

Müvəqqəti sərbəst pul vəsaitlərinin cəlb edilən zaman bazardakı vasitəçilər bu prosesi sürətləndirməkdədirlər. Lakin bəzən vasitəçilərə müraciət kapitalın cəlb olunması ilə bağlı xərcləri artırmaqdadır. Əgər borc alanın borc verənə biraşa müraciəti imkanı olarsa bu, cəlb olunan resursların dəyərini aşağı salacaq. Buna maliyyə bazarının sekyuritizasiyası şərait yaratmaqdadır. Bu vaxt az likvidli aktivlər qiymətli kağızlara transformasiya olunacaq. Qiymətli kağızlar maliyyə vəsaitlərinin ucuz və tez cəlb olunmasını təmin etməkdədir. Məsələn, müəssisənin maliyyə
vəsaitlərinə ehtiyacı vardır. Onda o, banka kredit almaq məqsədilə müraciət edəcək, ya da istiqraz buraxacaq. 1-ci halda bank vasitəçi kimi çıxış edəcək və öz xidmətinə görə haqq alacaq. 2-ci halda isə müəssisə istiqrazları birbaşa investora satacaq və bu da cəlb olunma xərclərini azaldacaq.

Qiymətli kağızlar bazarının iqtisadiyyatdakı əhəmiyyəti bir sıra faktorlarla bağlı olmaqdadır.1-cisi, dediyimiz kimi bu bazar cəlb olunan resursların ucuz başa gəlməsinə şərait yaratmaqdadır. 2-cisi isə, qiymətli kağızlar dövr etməyən aktivlərin dövr edən maliyyə aktivlərinə transformasiyası imkanını təmin etməkdədir. Buna misal olaraq ipoteka girovnamələri və təminatlandırılmış istiqraz buraxılışını göstərmək olar (sxem №2 ):



Hüquqi şəxslər: Borc alanlar

Şəxslər : istiqrazların alıcıları





əmlak təminatı müqaviləsi əsasında bankın hüquqi şəxslərə ipoteka ssudalarını verməsi

borcalanın banka girovnamə verməsi

girovnamə təminatı ilə bank tərəfindən istiqrazların buraxılması və satışı Sxem: Dövr etməyən aktivlərin dövr edən qiymətli kağızlara transformasiyası.

Bu sxemdə bank hüquqi şəxslərə mənzil tikintisi üçün əmlak girovuna əsaslanan müqavilə üzrə kredit verməkdədir.Bununlada bank maliyyə aktivlərinə


sahib olur,amma bu müqavilələr əgər bankda yatırsa, onda aktivlər işlədilir. Son vaxtlar banklar bu müqavilələri girovnamələrə daxil edir və onları təminat kimi göstərməklə etibarlı qiymətli kağızlar hesab edilən ipoteka istiqrazlarını bazara daxil edir. Etibarlı olduqlarında bank onlara görə aşağı faiz ödəyir. Bu, banklar üçün sərfəli oldugundan, , banklar onların satışından ucuz maliyyə resursları əldə edir.

Üçüncüsü, qiymətli kağızlar maliyyə vəsaitlərinin yerləşdirilməsində investorların rahatlığını təmin edir: investorlar illik 15%-lə vəsaitləri 1 il müddətinə banklarin depozitlerine yerləşdirirler. Əgər investorlar 6 aydan sonra vəsaitlərini geri almaq istəyersə, onda banklarla olan əməliyyatlarin qoyuluşu haqqında müqavileleri pozmaq məcburiyyətində qalırlar. Banklar yığılmış faizləri cox gumanki ya ödəmir, ya da ki tələbolunanadək qoyuluşlar səviyyəsinə salırlar. bununlada investorlar öz pullarını maliyyə itkiləri ilə geri qazanirlar. Əgər investorlar vəsaitlərini istiqrazların alınmasına qoymuşdursa, o zaman ona istiqrazlarin bağlanma müddətinlerini göstərmədən vəsaitlərini geri almaq dahada asanlaşır. Bununlada o, istiqrazlarıni ikinci bazarda satishi temin ede bilər. Bu vaxt alıcılar satıcıya yalnız istiqrazın dəyərini yox, eyni vaxtda sahiblik dövründə yığılmış faizləri də ödəmelidir.

Esas Maliyyə bazarının bir cox hissəsi olan qiymətli kağızlar bazarı qiymətli kağızin emissiyası və yerləşdirilməsi zamanı yaranan münasibətləri,həmde bazarın peşəkar iştirakçılarının qiymətli kağızin sonrakı tədavülü üzrə fəaliyyətlerini əhatə edən genish anlayışdır.Fond bazarında xususi maliyyə alətləri olan qiymətli kağıza dair mülkiyyət münasibətləri və kreditləşmə münasibətləri formalaşmisdir.

Qiymətli kağızlar bazarında qiymətli kağızalar buraxan emitentlər (hüquqi və fiziki şəxslər),qiymətli kağızları alan investorun (hüquqi və fiziki şəxslər),həmçinin qiymətli kağızin tədavülünə və müxtəlif fond əməliyyatlarının keçirilməsinə yardim edən bir cox vasitəçilər mövcutdur.

Onuda qeyd etmək lazımdır ki,qiymətli kağızlarin bazarı iqtisadiyyatın maliyyələşdirilməsinin dövlət büdcəsi və bank sistemi ilə birge alternativ mənbəyidir.Dövlətin büdcəsi,bank sistemi və qiymətli kağızlar bazarı hemise sıx qarşılıqlı əlaqəde olur, bir-birini tamamlamaqla yanaşı,həm də bir-birilə daha çox


resurs cəlb etmək uğrunda mubarize aparırlar.Bağlılığın və mubarizenin səbəbi hər üç kanalın dinamikasının eyni semtdə baş verməsidir.Bununlada,vergilərin artırılması və dövlət büdcəsinin genişlənməsi təsərrufat subyektlərini və əhalinin sərbəst pul resurslarını azaltmaq,bank sistemi və qiymətli kağızlar bazarının resurs bazasını yavas yavas məhdutlaşdırır.

Kapitalın səfərbər edilməsini teskil etmekle, fond bazarı resursların iqtisadiyyatın müxtəlif bolgeleri və sferaları arasında, özü də prespektivli və rentabelli, daha suretle inkişaf edən istehsalin xeyrinə yenidən bölgüsünü təmin edir.İnvestorlar real pul vəsaitlerini gəlir əldə etmək üçün qiymətli kağızlara investisiyalar edirler.Bunu yalniz rentabelli müəssisələr edə biler.



Bazar iqtisadiyyatınin hokm surduyu əmək bölgüsünün dərinləşməsi, özəl sahenin inkişafı temin etmek, maliyyə-kredit sahəlerinin də inkişafını və təkmilləşdirilməsini tələb edirki, bu da maliyyə sektorunda bütövlükdə inkişafını temin edir. Bununlada, yığım və investisiyalarin müxtəlif şəxslər tərəfindən həyata keçirildiyi bir vaxtda yığımların investisiyaya çevrilməsine yardim edən mexanizmin yaranması ucun aktual məsələyə çevrilmişdir. Maliyyə bazarı və ona daxil olan elementlərin bu mexanizm tapshirigini yerinə yetirməklə iqtisadi fəaliyyətin subyektləri arasında kapital resurslarının en effektiv şəkildə bir daha bölüşdürülməsini təmin etmishdir. Maliyyə alətl ərindən istifadənin genişlənməsinin əsas səbəblerinden biri sözügedən sistem üzrə yeni borclarin meydana gəlməsi kimi qiymətləndirilib ve bunlardan biri də qiymətli kağızlardir. Bir-birindən təcrid olunmuş kapitalların inteqrasiyası üçün təşkilatı zəminin yaranması maliyyə-kredit qurumlarının çoxsaylı və çoxsaxeli formalarının meydana gəlməsivacib idi.Bu istiqamətlerdə ölkə iqtisadiyyatının maliyyə sektorunu təşkil edən qurumlar tərəfind ən borc kapitalının yaradılması istiqamətində bir sıra isler gorulmusdurki ki, bunlardan biri də qiymətli kağızların tədavülə buraxılması yolu ilə maliyyə kapitalının formalaşmasına nail olmaq lazim gelir. Maliyyə kapitalı anlayışı il əifad ə edilən bu münasibətlərin maddi daşıyıcıları kimi səhm və istiqrazlar eləcədə onlardan törəmə kimi digər qiymətli kağızlar, bu qiymətli kağızların hərəkəti maliyyə kapitalının hərəkətini, onların məcmu
məzənnəsi isə maliyyə kapitalının həcmini gosterir. İqtisadi sistemin mühüm tərkib hissəlerinden biri hesab olunan qiymətli kağızların bütün növləri müvafiq xassələrə malikdirlər ki, bunlara da əsasən tədavül etmək, likvidlik, risklilik v ə s. aid edilir. Qiymətli kağızın tədavüle buraxilmasi onun bazarda alınıb-satılmaq, həmçinin digər əmtəələrin tədavülünü asanlaşdıran müstəqil tədiyyə aləti kimi istirak etmək qabiliyyəti kimi izh olunur. Bununlada likvidlik qiymətli kağızın sahibi üçün cox böyük itkilərsiz, bazar qiymətinin cüzi dəyişməsi,cox satis ve ya az satış xərcləri ilə alınıb-satılmaq qabiliyyətidir.

Qiymətli kağızlar əmtəədir. Onlarm tədavül etməsi və likvidliyi onu göstərir ki,



qiymətli kağız xüsusi əmtəədir və bunun ucunde öz bazarina sahibdir. Bu bazarlarin özünəxas təşkili, iştirakçılari, iş qanunlari, fəaliyyət qaydaları, bazar sistemində tutduğu yeri və s. vardir. Maliyyə bazarmm bir ccox hissəsi olan qiymətli kağızlar yaxud fond bazarlari qiymətli kağızlarm emissiyası və yerləşdirilməsi vaxti yaranan münasibəti, həmçinin bazarm peşəkar iştirakçılarmm qiymətli kağızlarm sonrakı tədavülü üzrə fəaliyyətini əhatə edən anlayışdır. Fond bazarmda maliyyə alətləri olan qiymətli kağızlara aid mülkiyyət münasibətləri və kreditləşmə münasibətləri formalaşımisdir. Qiymətli kağız bazarları, bezi bazarlar kimi, texnoloji silsilələrin mürəkkəb təşkilati-iqtisadi sistemi kimi istirak edir. bir tərəfdə, qiymətli kağızlar buraxan emitentlər (hüquqi və fıziki şəxslər), digər tərəfdən qiymətli kağızları alan investor (hüquqi və fıziki şəxslər), həmçinin qiymətli kağızlarm istehsalina və müxtəlif fond əməliyyatlarm keçirilməsinə yardım edən vasitəçilər vardirr. iqtisadiyyatm bir terefinde pul yığımlarmm artığı, digər terefinde isə investisiyalar üçün əlavə pul vəsaitlərinin cəlb olunmasma ehtiyac yaranırki buda bezi problemler yaradir. Beleliklede Pul yığımlarırim yenidən bölgüsü mexanizmlərindən biri məhz qiymətli kağıziar bazarıdır. İqtisadiyyatın digər sferaları ilə six elaqede olan bu bazar, kapitalm sərbəst pul resurslarma malik sahələrdən inkişafmı maliyyələşdirməkdən ötrü inkanlarmdan daha geniş maliyyələşməyə ehtiyac duyan sahələrə axınını təmin edir. Bununlada Qiymətli kağızları sonradan, mənfəətli satışının mümkünlüyü investoru qiymətli kağızları almağa və bu yolla kapitalı ona
ehtiyaci olan müəssisəye verməyə vadar edir. qiymətli kağızlar bazarmm rolu iqtisadiyyata müvəqqəti sərbəst pul vəsaitlərini cəlb etməkdən ibarətdir.

  1. Torpaq və təbii resurslar bazarı 2. Əmək resursları bazarı 3. Yeni məhsul bazarı 4.

İnvestisiya resursları bazarı: Maddi resurslar; Pul resursları

hər bir bazara qiymətli kağız bazarına müəyyən aləti uyğun gəlir. torpaq və təbii resurs bazarma səhm, istiqraz, girovnmə; yeni məhsul bazarına kommersiya vekseli, əmtəə fyüçers və opsion, konosament; investisiya resurs bazarına səhm və istiqraz, xəzinə və maliyyə vekseli, depozit sertifikatı, çek və b. uyğun gəlir. Qiymətli kağızlar bazarı iqtisadiyyatm maliyyələşdirilməsinin bank sistemi və dövlət büdcəsi ilə yanaşı basqa kanalıdır, mənbəyidir. Bank sistemi ,dövlət büdcəsi və qiymətli kağızlar bazarı hər zaman six qarşılıqlı əlaqədədir, həm bir-birini tamamlamaqla yanaşı, həm də bir-birilə daha çox resurs cəlb etmək uğrunda rəqabət aparırlar. Bağlılığm və rəqabətin səbəbi hər üç kanalın dinamikasmm eyni istiqamətdə baş verməməsindədirdir. Belə ki, dövlət büdcəsinin genişlənməsi və vergilərin artırılması əhalinin və təsərrüfat subyektlərinin sərbəst pul resurslarını azaltmaqda, bank sistemi və qiymətli kağızlar bazarmın resurs bazasmı məhdudlaşdırmaqdadır. Digər bir tərəfdən, bankların kredit fəaliyyətinin genişlənməsi iqtisadi inkişafm qiymətli kağızlarm buraxılışı vasitəsilə maliyyələşdirilməsi inkanlarım məhdudlaşdırmaqdadır. Fond bazarı resurslarm iqtisadiyyatm müxtəlif sahələri və sferaları arasmda kapitalın səfərbər edilməsini həvəsləndirməklə, özü də rentabelli və perspektivli, dinamik inkişaf edən istehsallarm xeyrinə yenidən bölgüsünü təmin etməkdədir. Investorlar gəlir əldə etməkdən ötrü real pul vəsaitlərini qiymətli kağızlara investisiya edirlər. Bunu isə yalnız rentabelli müəssisələr təmin etmək iqtidarındadır. Öz növbəsində, konkret sahəyə maliyyə investisiyalarmm edilməsi gəlirliyin artması, istehsalm genişlənməsi ilə müşayiət olunmaqdadır. Bununla da, maliyyə aktivləri bazarı ölkədə dinamik və səmərəli, çevik milli iqtisadiyyatm formalaşmasma xidmət etməkdədir.


    1. Yüklə 121,43 Kb.

      Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   17




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə