Magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda

Fəsil II. Beynəlxalq qiymətli kağızlar bazarının müasir vəziyyəti

1. Beynəlxalq qiymətli kağızlar bazarinin təhlili.İlkin və təkrar qiymətli kağızlar bazarı

Qiymətli kağızlar bazarı iqtisadiyyatın subyektləri arasında təklif və tələbin əsasında qiymətli kağızların alınıb satıla bildiyi geniş maliyyə bazarının hissələrindən biridir. Qiymətli kağızlar bazarı qiymətlərin həm qeyri-professionallar, həm də professionallar tərəfindən müəyyən edilə bilən və kapital bazarı, törəmə qiymətli kağızlar bazarı, istiqraz bazarını özündə birləşdirən bir bazardır.

Qiymətli kağızlar bazarını iki səviyyədə bölə bilərik:

İlkin qiymetli kagizlar bazari,harada ki, yeni emissiya olunmuş qiymətli kağızlar verilir. İlkin bazarlarda müxtəlif şirkətlər, mərkəzi hökumət, bələdiyyələr tərəfindən buraxılan qiymətli kağızlar ilk sahiblərinə satılır. Fəaliyyətin bu növü qiymətli kağızların yerləşdirilməsi adlanır. Bunun hesabına qiymətli kağızları emissiya edənlər öz ehtiyacları üçün istifadə etmək məqsədilə maliyyə resursları cəlb edirlər.

Təkrar bazarda pul vəsaitlərinin toplanması baş vermir, vəsaitlərin investorlar arasında yenidən bölüşdürülməsi baş verir. Təkrar bazar maliyyə sisteminin effektiv fəaliyyəti üçün çox əhəmiyyətlidir.

Ticarətin təşkili üsuluna görə son dövrlərdə qiymətli kağızların təkrar bazarı daxilində aşağıdakı dörd səviyyə fərqləndirilməkdədir:

1. 
   ci səviyyə təkrar bazarın vacib elementlərindən biri olan fond birjasıdır. Bu birjada qiymətləndirməyə buraxılmış və qeydiyyatdan keçmiş qiymətli kağızlarla əqd baş verməkdədir. Fond birjası qiymətli kağızlar bazarının tənzim olunmasını və onun likvidliyini təmin etməkdədir. Fond birjası qiymətli kağızlara olan təklif və tələb arasında tarazlığı əks etdirməklə qiymətli kağızların bazar dəyərini,bazar qiymətini müəyyən etməkdə, həmçinin onlar haqqında lazımi informasiyanın yayılmasını təşkil etməkdədir.
   
2. 
   ci səviyyəyə birjadankənar bazar aiddir. Bu qiymətli kağızların alqı-satqısının birjada və birjadan kənar yerdə qeydiyyatdan keçməyən qiymətli kağızlarla əməliyyatların həyata keçirildiyi yerdir.
   

3. 
   cü səviyyə – yüksək rüsumlar təyin etmiş fond birjalarını ötərək və vasitəçilərin vasitəsilə qeydiyyatdan keçirilmiş qiymətli kağızların alqı-satqısı baş verən birjadankənar bazardır.
   
4. 
   cü səviyyə kompüter şəbəkələri vasitəsilə keçirildiyi kompüterləşdirilmiş t icarətin vasitəçiləri birləşdirən bazardır. Bu bazar investorlara sazişləri güclü kompüter sisteminin vasitəsilə imzalamağa imkan verməkdə və bununla da böyük komisyon xərclərinə qənaət etməkdədir. İnvestorlar istənilən vaxt şəbəkə vasitəsilə istədiyi qiyməti fayla göndərir və qarşılıqlı təklif alınarsa, sövdələşmə baş tutmuş hesab olunur.
   

İPO yeni buraxılmış qiymətli kağızların satışı üçün nəzərdə tutulmaqdadır. Bu bazar adətən səhmdar cəmiyyəti yaradılan zaman buraxılan səhmlərin ilk sahiblərinə satılması üçün nəzərdə tutulmaqdadır.Bu bazarın iştirakçıları qiymətli kağızların investorlar və emitentləridir.İlkin bazarda sərbəst , müvəqqəti vəsaitlərin investisiyaya yönəlməsi və toplanması baş verməkdədir. İlkin bazar ,iqtisadiyyatın əsas tənzimləyicisi kimi çıxış etməkdədir.O, ölkədə investisiya və yığımların ölçülərini müəyyən etməkdə,təsərrufatların proporsional inkişafı üçün şərait yaratmaqda,ölkədə mənfəətin maksimallaşmasının meyarı kimi çıxış etməkdədir. İlkin bazarda korporasiyalar, bələdiyələr və mərkəzi hökumət tərəfindən buraxılan qiymətli kağızların ilkin yerləşdirilməsi, 2-ci bazarda əvvəl buraxılmış qiymətli kağızların yenidən alınıb-satılması vasitəsilə tədavülü baş verməkdədir.

Ilkin bazarın fəaliyyəti mütləq 2-ci bazarın olmasını tələb etməkdədir.2-ci bazar ilkin bazarda buraxılmış qiymətli kağızların alınıb-satılmasını nəzərdə tutmaqdadır.İkinci bazarın əsas subyektləri emitentlər deyil,hər hansı bir qazanc əldə etmək məqsədilə fəaliyyət göstərən vasitəçilərdir. Bu vasitəçilər qiymətli kağızların kurs fərqini əldə etməklə onların daimi olaraq alqı-satqısı ilə məşğul olurlar. 2-c bazarda yeni investorlar da qiymətli kağızların alınması ilə məşğul olmaqdadırlar ki,bununla da kiçik mülkiyyətçilərin səhmlərini daha iri investorlar tərəfindən alınmasını təşkil etməkdədir.2-ci bazar ölkə üzrə əmanətlərin və investisiyaların məbləğinə təsir göstərməsə də , bu vəsaitləri yenidən bölüşdürülməsini həyata

keçirməkdədir.Bundan başqa 2-ci bazar qiymətli kağızların likvidliyini təmin etməkdədir.Bu cəhətdən göstərmək olar ki, ikinci bazarın əsas funksiyası qiymətli kağızlar bazarının likvidliyini təmin etməsi və balanslaşdırılmasıdır.

2-ci bazarın özü təşkil olunmayan və təşkil olunan bazardan ibarətdir. Adətən təşkil olunan bazarda birja ticarəti,təşkil olunmayan bazara isə birjadankənar ticarət xasdır.Təşkil olunan bazarda satıcılarla alıcılar görüşürlər, təklif və tələbdən asıl olaraq bir çox əqdlər bağlayırlar.Təşkil olunmuş bazarlara Yaponiya və Almaniyada 8 fond birjası ,ABŞ-da fəaliyyət göstərən 7 fond birjası , London fond birjası və digər birjalar aid olmaqdadır.

Bakı Fond Birjası Azərbaycanda 1999-cu ildən yaradılmışdır.Onun inkişafı ölkədə səhmləşdirilmiş mülkiyyətin ÜDM-da xususi çəkisindən və özələşdirmə səviyyəsindən asılı olmaqdadır.Deməli birja fəaliyyətinin Azərbaycanda canlanması üçün ilk növbədə özəlləşməni sürətləndirmək lazım gəlir.

Əsasən birjadankənar ticarət birja ticarətinin alternativi kimi çıxış etməkdədir. Bunun səbəblərindən biri odur ki,bəzi şirkətlərin göstəriciləri birjada qeydiyyatdan keçmək üçün kifayət etmir, ona görə də bu müəssisələr birjaya çıxa bilmirlər.

Hal-hazırda orta və kiçik şirkətlərin səhmlərinin satışının böyük əksəriyyəti birjadan kənar həyata keçirilməkdədir.Birjadan kənar əməliyyatları , ayrı-ayrı diler və broker kompaniyaları həyata keçməkdədir, əsasən kompyuter və telefon vasitəsilə əqdlər yerinə yetirilməkdədir.Belə bir ticarətdə qiymətlər adətən müxtəlif səviyələrdə aparılan danışıqlarda müəyyən edilir və konkret olaraq hər hansı vahid mərkəz olmur .

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, İEÖ-də fond bazarının inkişafı nəticəsində 2-ci bazarın ənənəvi olaraq bijadankənar və birja seqmentlərə bölünməsi artıq əvvəlki kimi aktual deyildir.Son zamanlarda özünə yer tapmış konsepsiya görə qiymətli kağızların 2-ci bazarı daxilində aşağıdakı 4 səviyyə fərqləndirilir.

1. 
   ci fond birjasının özüdür ki,burada birjada qiymətləndirməyə buraxılmış və qeydiyyatdan keçmiş qiymətli kağızlarla əqdlər baş verməkdədir.
   

2. 
   ci səviyyə birjada qeydiyyatdan keçməmiş qiymətli kağızlarla əməliyyatların keçirildiyi birjadankənar bazardır.
   
3. 
   cü səviyyə yüksək rüsumlar təyin etmiş fond birjalarını ötərək və vasitəçilərin vasitəsilə qeydiyyatdan keçirilmiş qiymətli kağızların alqı-satqısı baş verən birjadankənar bazardır.
   
4. 
   cü səviyyə kompüter şəbəkələri vasitəsilə keçirdiyi kompyuterləşdirilmiş ticarətin vasitəçiləri birləşdirən bazardır.Belə bir sistemin vasitəsilə investorlar fond bazarının qeyri-sabitliyə düçar olması riskini azaldır və komisiyon ödəmələrdə böyük qənaət edir.
   

Kompüter texnalogiyasının və yeni informasiya texnalogiyalarının fond ticarətində böyük miqyasda tətbiq olunması qiymətli kağızlar bazarının kopmüterləşdirilmiş və ənənəvi seqmentlərinin fərqləndirilməsi üçün zəmin yaratmaqdadır.

Sifarişçi üçün qiymətli kağızların dərhal alqı-sarqısı tələb olundiqda o, qiymətli kağızların kassa bazarından istifadə etməkdədir.Kassa bazarına keş bazar yaxud spot bazar da deyilməkdədir. Burada əqdlər 1-2 iş günü ərzində həyata keçirilməkdədir.Yerinə yetirmə müddəti 2 gündən çox olan əqdlər isə qiymətli kağızların müddətli bazarında keçirilməkdədir.

Həmçinin ,ilkin bazarda yeni buraxılan qiymətli kağızların investisiya riski qiymətləndirilir,bazar qiyməti müəyyən edilir, buraxılışın nəticələrinin qeydiyyatı və buraxılışın dövlət qeydiyyatı, qiymətli kağızların və saxlanılması reyster saxlayıcısının təyin edilməsi baş verir.Bunula qiymətli kağızların ilkin bazarının əsas əməliyyatları müəyyən olunmaqdadır.Eyni zamanda buradan ilkin bazarın vəzifələri və funksiyaları irəli gəlir.

İlkin bazarın funksiyaları aşağıdakılardır:

• 
  Təlblə təklif arasında tarazlığın təmin olunması
  
• 
  Qiymətli kağızların buraxılışının təşkili
  
• 
  Qiymətli kağızların uçotu
  
• 
  Qiymətli kağızların yerləşdirilməsi Ilkin bazarın vəzifələrinə isə bunlar aidir.
  

• 
  Inflyasiyanın zəiflədilməsi
  
• 
  Maliyyə bazarının fəallaşdırılması
  
• 
  Müvəqqəti sərbəst resursların cəlb olunması
  

İPO mərhələsində qiymətli kağızların emitentləri tərəfindən maliyyə resursları səfərbər olunmaqdadır.İlkin yerləşdirmə emitentin sonrakı işguzar nüfuzu və şərtinin necə yerləşdirilməsindən cəlb olunan vəsaitlərin həcmindən asılıdır.Bu səbəbdən də emitent üçün qiymətli kağızların yerləşdirilməsi və ilkin buraxılışı ilə yüksək nüfuzlu banklar, ixtisaslaşdırılmış kredit-maliyyə qrumları, o cümlədən investisiya bankları məşğul olmaqdadır.Nəticədə qiymətli kağızların yerləşdirilməsi surətlənir və asanlaşır.Qiymətli kağızların zəmanətli yerləşdirilməsinə anderraytinq adlanır.Üzərinə öz

adından və ya emitentin adından, ancaq emitentin tapşırığı ilə və onun hesabına qiymətli kağızların yerləşdirilməsi öhdəliyi öz üzərinə götürmüş şəxsə isə anderrayter deyilir.

Qiymətli kağızların ilkin yerləşdirilməsinin son mərhələsi buraxılışın nəticələri haqqında hesabatın açıqlanmasıdır.Respublikamızın “Qiymətli kağızlar haqqında” Qanununa görə,ilkin yerləşdirmə başa çatdıqdan sonra 30 gündən gec olmayaraq emissiya qiymətli kağızlarının buraxılışının nəticələri haqqında hesabatı emitent qeydiyyatı aparan orqana təqdim etməyə borcludur. Bu hesabata aşağıdakı məlumatlar daxildir:

• 
  Yerləşdirmənin faktiki qiyməti
  
• 
  Yerləşdirmənin başlanması və başa çatması tarixi
  
• 
  Yerləşdirilmiş qiymətli kağızlara görə daxil olan vəsaitin ümumi həcmi və növləri
  
• 
  Yerləşdirilmiş qiymətli kağızların sayı
  

Qiymətli kağızların 2-ci bazarı fond bazarının ən fəal mərhələsidir. Qiymətli kağızlarla olan əməliyyatların əksəriyyəti məhz burada həyata keçirilməkdədir. 2-ci bazar ilkin yerləşdirmə mərhələsini keçmiş və əvvəl buraxılmış qiymətli kağızların tədavül etdiyi bir bazardır.
2-ci bazarın məqsədi onların qiymətli kağızlarla ilkin yerləşdirilməsindən sonra digər əməliyyatların və alqı-satqının həyata keçirilməsi üçün şərait yaradılmasından ibarətdir ki, bununla da 2-ci bazarın vəzifələri və funksiyaları müəyyən olunur.

2-ci bazarın funksiyaları aşağıdakılardır:

Satıcı və alıcıların pərakəndə alqı-satqı səviyyəsində görüşdürülməsi. Bunun nəticəsində bir və yaxud bir neçə qiymətli kağızların alqısı mümkündür.

Müəyyən qiymət səviyyəsində təklifin tələb ilə tarazlaşdırılması

2-ci bazarın ən əsas vəzifəsi təsərrufat subyektlərinin inkişafı üçün investisiyaların cəlb olunması və kapitalların ən səmərəli istehsalların xeyrinə yenidən bölüşdürülməsidir.2-ci bazarın digər vəzifələrindən aşağıdakıları göstərə bilərik.

Maliyyə fəaliyyətinin yeni formalarının inkişafı

Fiziki və hüquqi şəxslərin maliyyə fəallığının gücləndirilməsi Qəbul olunmuş standartlara və qaydalara riayət olunması Qiymətli kağızlar bazarının infrastrukturasının inkişaf etdirilməsi

2-ci bazarın ən mühüm cəhəti onun likvid olmasındadır.Burada aşağı satış xərcləri və məzənnələrin cuzi tərəddüdü ilə geniş və müvəffəqiyətli fond ticarətinin mümkünlüyü başa düşülməkdədir. 2-ci bazarın digər cəhətlərindən isə investisiya imkanlarının müxtəlifliyi və genişliyi,tədavül edən qiymətli kağızların məziyyətlərinin çeşidliyini, subyektiv və obyektiv amillərdən asılılığını göstərə bilərik.

Səhm bazarında da bütün bazarlarda oldugu kimi qiymət təklifə və tələbə baglı olaraq formalaşmaqdadır. Ancaq səhm bazarında müəyyən bir qiymətin formalasmasını saxlayan tələb və təklif hesab xarici amillərinə də təsir etməkdədir. Amillər spekulyativ və yaxud da psixoloji ola bilər. Misal üçün, bir sirkətin səhmlərinin KəV- lərin etdiyi reklamın nəticəsində yüksək bir qiymətə satılması oldugu kimi, onun haqqında çıxarılan bir şayiə və ya KəV - də yayılmıs yanlıs bir məlumat nəticəsində onun sirkət səhmlərinin qiymətinin enməsi ehtimalı da vardır . Bazarın ümumi iqtisadi vəziyyəti bütün investisiya qərarlarına təsir edə bilən bir amildir. Pul və kredit darlıgı ,iqtisadi durgunluq və ya əksinə, ümumi bir investisiya isçi maaslarında
və xammalda davamlı artımlar səhmlərin dəyərinə mənfi yöndən təsir edə bilər.Buna baxmayaraq, səhmlərə qoyulacaq investisiya üçün sabit iqtisadi konyunktura əlverisli bir mühit yaratmaqdadır. Valyuta, qızıl, pul bazarlarındakı durgunluq və canlanma da, aksiya bazarlarına bu bazarların alternativ bazarlar təskil etməsi səbəbi ilə aksiya bazarına təsir etməkdədir.

Fundamental təhlil, səhmlərin müəyyən bazar sərtlərinə görə olmaqla gerçəkliyə ən yaxın dəyərin tapılmasına yönəlmis bir arasdırma metodlarından biridir.Bu metodla səhmlərlə bağlı məlumatlar və hər cür biliklər toplanaraq gələcəyə yönəlik proqnozlar aparılır və sərh edilir.Səhmlərin dəyərini müəyyən edən ümumi iqtisadi göstəricilər, rəqabət sərtləri, sektorun problemləri , sirkətlərin maliyyə strukturu, mənfəət, məhsuldarlıq, bölgü kanalları, menecment keyfiyyəti, ixracat imkanları kimi təməl göstəricilər təhlil edilməkdədir. Makro vəmikro olmaq üzrə təməl analiz 2səviyyədə aparılmaqdadır. Səhm alısına investisiya qoyarkən investor, iqtisadiyyatın gələcəkdə və bu gün proqnozunu hazırlamaq məqsədilə iqtisadiyyatdakı amplitudaları və iqtisadiyyatın makroiqtisadi vəziyyətini izləmək məcburiyyətindədir.İqtisadi geriləmə yaxud inkişaf sirkətlərin maliyyələsmə, investisiya, qiymət - borc siyasətinə təsir etməkdədir.

Fundamental təhlilin köməyi ilə gəlirlər barəsində proqnoz vermək olur ki, bu da nəticədə aksiyanın gələcəkdəki qiymətinə də təsir etməkdədir. Makroiqtisadi vəziyyəti təhlil edərkən investorlar aşagıdakı göstəricilərdən istifadə edirlər: ÜDM,qlobal rəqabət qabiliyyətlilik indeksi; istehsal və xidmət; gəlirlik və məsgulluq; tədiyyə balansı; əmək bazarı, maliyyə siyasəti, pul və valyuta siyasəti; büdcə və vergi siyasəti; fond bazarının vəziyyəti və inflyasiya səviyyəsi. İstehsal və xidmətin ümumi göstəricisi ÜDM–nin əsas tərkib hissəsi hesab edilməkdədir.Onun dinamikası biznes silsiləsinin mərhələsini və ümumi iqtisadi təmayül tendensiyasını göstərməkdədir. ÜDM-nin artımı ümumilikdəölkədəki xarici sərmayənin cəlb olunmasında stimul olur və investisiya mühitinin yaxsılasdıgını xarakterizə edir. ÜDM real ifadədə 2010-cu ildə 5% artmıs və nominal olaraq 41.6 mlrd manata çatmısdır.Həm ÜDM deflyatoru (11.3%), həm də real artım tempi nominal ÜDM-ə artırıcı təsir göstərmisdir. Neft-qaz
sektorunda real iqtisadi artım 1.8%, qeyri-neft sektorunda isə 7.9% təşkil etmisdir.Yaradılan əlavə dəyərin 35%-i xidmət sahələrinin, 65%-i isə məhsul istehsalı sahələrinin payına düsür. Ümumi daxili məhsulun adambaşına düşən həcmi 3,7 faiz artaraq 4653,3 manat təskil etmisdir.

2009 - 2011-ci illərdə qlobal böhranın əsasən təsadüf etdiyi bir dövrdə orta iqtisadi artım 5% olmusdur. Qeyri-neft sektoru 2011-ci ilin ötən 11 ayında isə 9.5% artmısdır. Həmçinin ticarətdə 9.9% qeyri-neft sənayesində 11.7%, və xidmətdə 22.2% artım olmusdur. Xidmət, sənaye, ticarətdə məsgulluq gözləntiləri indeksi ötən illərlə müqayisədə yaxşılaşmısdır. Əhalinin nominal pul gəlirlərinin 2011-ci ilin 11 ayında 19.2%, ev təsərrüfatlarına,bank kreditlərinin isə 21.7% artımı daxili bazarda tələbin artmasına müsbət yöndə təsir etmisdir.Son nəticədə investisiya tələbi də genislənmis, uzunmüddətli istifadə əsyalarının istehlakı da artmışdır. Ötən 11 ayda qeyri-neft sektorunda 39%, o cümlədən investisiya qoyulusları 28.3% artmışdır. Ölkənin iqtisadi dayanıqlıgını strateji valyuta ehtiyatlarının - “təhlükəsizlik yastıgı”nın böyüməkdə davam etməsi getdikcə yüksəldir.Ölkənin xarici mövqeyində 2011-ci ildə yaxsılasma davam etmisdir.Hal-hazırda tədiyyə balansına ixrac qiymətlərinin yüksəlməsi, xarici maliyyə axınlarının artması müsbət təsir etməkdədir. Ötən ilin eyni dövrü ilə2011-ci ilin 9 ayında müqayisədə xidmət ixracı isə 26.4% artaraq 1.9 mlrd.$- a, əmtəə ixracı 34% artaraq 26.8 mlrd.$-a çatmısdır.Nəticə etibarilə ötən ilin eyni dövrünənəzərən cari əməliyyatlar hesabının profisiti 20.4% yüksələrək 14.4 mlrd. $ olmuşdur. Bu da kapital hesabının kəsirini örtərək ehtiyat aktivlərini 10.4 mlrd.$ artmağına səbəb olmuşdur. 1 dekabr 2011-ci il tarixinə strateji valyuta ehtiyatları 42 mlrd. $-a çatmıs vəÜDM-in 65%-ni ötmüsdür. Strateji valyuta ehtiyatları xarici dövlət borcunu təxminən 10 dəfə üstələyir və 3 illik xidmət və əmtəə idxalının maliyyələsməsinə kifayət etməkdədir.Mərkəzi Bankın valyuta ehtiyatları isə cari ildə 60%-dən çox artaraq 10.5 mlrd.$ - ötmüsdür. Dünyada məcmu tələbin həcminin azaldıgı bir vaxtda İqtisadi böhranla bağlı olaraq Azərbaycanda analoji göstərici artmaqda davam etmisdir. Əhalinin nominal pul gəlirləri 2010-cu ildə 13.3% artaraq adambasına 2866 manata çatmış və ya ayda orta hesabla 238 manat olmuşdur. Real
ifadədə əhalinin gəlirləri 7.6% artmış və məcmu gəlirlərin 70%-i son istehlaka yönəldilərək mal və xidmətlərin alınmasına sərf edilmisdir. Ötən illə müqayisədə əhalinin son istehlak xərcləri nominal ifadədə 21% artaraq 18 mlrd.manata bərabər olmusdur.

2.